Dagboek van Simon Maris’ reis door Frankrijk en Italië en Zwitserland

In 1899 maakten de startende kunstschilder Simon Maris (1873-1935) en de gearriveerde cacaofabrikant Casparus van Houten (1844-1901) een vier maanden lange reis die hen via Parijs en Nice voerde naar Genua, Florence, Venetië, Rome en Napels. Onderweg bezochten zij talloze restaurants, opera’s, kerken en musea.

Maris maakte gedurende die reis foto’s en hield een dagboek bij. Die foto’s en het schriftje met aantekeningen maken deel uit van de collectie van RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis. Weer thuis schreef Maris een uitgebreid reisverslag dat nog in het bezit is van de familie Van Houten.

De foto’s, het dagboek en het reisverslag onthullen samen een avontuurlijke reis.

Casparus van Houten

Casparus Johannes van Houten (Leiden, 1844 – Hammam R’hira, Algerije, 1901), was een kleinzoon van de grondlegger van Van Houtens cacaofabriek. Hij volgde in 1865 zijn vader op als vennoot bij C.J. van Houten & Zn. Casparus was belast met de bevordering van de verkoop in het buitenland. Casparus maakte van Van Houtens Cacao een wereldmerk. Nadat in 1870 tuberculose bij hem was geconstateerd, verbleef hij regelmatig in buitenlandse kuuroorden. In het jaar dat volgde op hun grand tour verslechterde Van Houtens gezondheid. Herstel hoopte hij, tevergeefs, te vinden in de thermische baden in Hammam R’hira, Algerije. Daar overleed Casparus van Houten op 25 maart 1901.

Simon Maris

Simon Willem Maris (De Haag, 1873 – Amsterdam, 1935), kunstschilder, was de zoon van de Haagse Schoolschilder Willem Maris en een neef van Willems broers, de schilders Jacob en Matthijs Maris. Simon speelde een belangrijke rol in het Amsterdamse kunstleven: als gastheer op zijn atelier en als commissielid bij culturele initiatieven en kunstenaarsverenigingen. Hij genoot artistieke bekendheid als portrettist.

Keizersgracht 498

Van Houten stelde na zijn dood Maris in staat het grachtenpand Keizersgracht 498 te bewonen. Maris deelde dit pand met zijn vriend de handelaar, belegger, dichter en verzamelaar Hendrik Kroon (1868-1945). Maris en Kroon maakten dat huis, schreef Maris’ zoon Thijs later, tot ‘een werkelijk cultureel middelpunt, de verzamelplaats van al wat op het gebied der kunsten belangrijk was en naam had’. Voor Maris braken nu jaren aan waarin hij huislijk geluk kende (een huwelijk, twee kinderen), artistieke erkenning kreeg en zakelijke successen vierde.

Dagboek

Het waren erfstukken van Maris’ vriend en huisgenoot Hendrik Kroon die Peter van der Gulden, achterkleinkind van een zus van Kroon, op het spoor brachten van de grand tour van Maris en Van Houten en het handgeschreven dagboek dat Maris naliet. Van der Gulden ontcijferde Maris’ lastig leesbare handschrift en voorzag zijn transcriptie van verklarende noten.

Reisverslag

Nadat de Historische Kring Weesp aandacht had geschonken aan dit uitgeschreven dagboek, realiseerde een nazaat van Casparus’ erfgenamen zich dat hij in het bezit was van het reisverslag dat Maris op basis van de aantekeningen in zijn dagboek heeft geschreven. Op deze site kunt u beide bronnen lezen en vergelijken.

Contact

Voor vragen, opmerkingen, correcties, aanvullingen: mail@maris-en-van-houten.nl.

Den 21 Mei 1899

Opgedragen aan Mijnen Gastheer waarmee ik reisde van Weesp ^[1] naar Antwerpen, Brussel, Parijs en omstreken, Nizza ^[2] en omstreken, Monte Carlo, Genua, Florence, Pisa, Rome en Omstr., Napels en om., Venetië, Milaan, Lucerne, Neuhausen & Basel.

Dit, Waarde Gastheer, schrijf ik om U zooveel mogelijk weer te doen indenken op ^[3] de aangenaamste plekjes van onze reis, de prettige oogenblikken die we op onze viermaandschen reis tocht gesmaakt hebben. Ik gun me niet die den tijd om vooruit nog een opstel te maken. Ik vraag U, kijk ook niet naar strepen, doorgehaalde woorden, slecht gebouwde zinnen, taalfouten en wat dies meer zij; neem ’t aan zooals t is. Een enkele vlek hier en daar kan ook geen kwaad. Vlekkeloos kan ’t niet zijn.

Maris en Van Houten woonden voorafgaand aan hun reis beiden in Hotel de Roskam, Buitenveer Weesp .
Maris’ zoon Thijs in M.H.W.E. Maris in De geschiedenis van een schildersgeslacht, tweede druk, Nederlandse Keurboekerij Amsterdam, 1947, pagina 259: Daar te Weesp, waar [Simon Maris] zijn intrek genomen had in het hotel De Roskam en zijn kamer weldra tot een “echt” atelier herschapen had [...].
Peter van Dam in Cacao- en chocoladefabriek C.J. van Houten & Zn. 1815-1971 : Opkomst en ondergang van een wereldmerk, [Z]OO Producties en Lecturis Publishing, Eindhoven, 2012: Nadat in 1870 tbc bij hem geconstateerd werd, verbleef Casparus regelmatig voor langere periodes in buitenlandse kuuroorden. In 1881 verhuisde hij vanwege zijn gezondheid naar Engeland. Na de dood van zijn zus Geertruida, in 1893, keerde Casparus terug naar Weesp om zich meer te gaan bemoeien met de leiding van het bedrijf. In 1895 kocht hij een kavel dat aansloot op het fabrieksterrein voor de bouw van een villa met glazen wintertuin. De eerste bestektekeningen voor de villa dateren uit 1897.
Aukje Zondergeld-Hamer in: Villa Casparus, een sprookjesachtig landhuis in Weesp, Tussen Vecht en Eem, jaargang 28, nummer 1, maart 2010, pagina 11: Met de bouw van de villa werd begonnen in 1897. [...] Casparus van Houten zag nauwlettend toe op de bouw. Hij verbleef dan in het aan de andere kant van het Smal Weesp liggende hotel De Roskam of in de koetsierswoning, die eerder gereed was dan de villa zelf.
De oplevering vond plaats in 1901: Maris en Van Houten woonden ten dele gelijkertijd in De Roskam.
In 1860 werd Nizza, dat deel uitmaakte van het Koninkrijk Sardinië, gevoegd bij Frankrijk en droeg toen de naam Nice.
Doorhalingen zijn overgenomen uit Maris’ handschrift.

’t Was een regenachtige dag, den dag van 12 januarie 1899, ^[1] om te werken te donker, om te wandelen te nat. ’t Was circa half twee 3 ^[2] en sinds dat U mijn buurman geworden was heeft is menig geroep van binnen na mijn geklop op dat tijdstip over uwe lippen gekomen. Er is mij een bodeman, een koetsier, een palfenier, een tuinman, een Buwalda, ^[3] een etc. die allen met regenachtige gezichten kunnen bevelen, komen halen. Afwachten en uitvoeren. Tik tok op de deur. Binnen..! Op een stoel gezeten, half naar ’t raam gedraaid, eindigde mijn gastheer met naar buiten te kijken en richtte zich naar mij. Hoe maakt U het? Zoo zoo!! Slecht weer!

Wie mijn gastheer kent en wist dat hij de boutade van de Genestet par Coeur kende, had hem op waardige wijze ’t “O land van mest en mist” kunnen doen voordragen. ^[4] Wie ^[5] die ook geen aangewezen plant in dit klimaat is, kan vroolijk zijn; geenszins hij die over z’n bril naar de donker jagende regenwolken keek als de kap’tein die de naderende storm ziet opsteken.

Na wat gezegd te hebben, zoo over koetjes en kalfjes, en t leek of t tusschen de koetjes en kalfjes doorging, vroeg U me mee te gaan naar Parijs. Eerst leek mij dat alsof me gevraagd was, wilt U een sigaar opsteken? Doch toen ik later in m’n eigen vertrek weer rustig zat, moest ik mezelf eens zeggen: dat ik naar Parijs zou gaan.

5 Dat heerlijke Parijs, waar we met ons 9^en, élèves ^[6] der academie te Antwerpen, heen gegaan waren om al dat mooie!!! Al die sublieme werken van de groote schilders te zien, waar we als schilders in den dop “La vie de Bohème” ^[7] leden. – ’t Was me met een zoo weinig opbeurend geluid gevraagd, dat er een weinig van t zelfde op volgde. – ’t Was dan toch zoo!! M’n koffer werd gepakt. Om fabriekszaken werd de reis 2 dagen uitgesteld - wie stelt er niet uit!!

Deze datum kan niet kloppen. Maris schrijft dat hun vertrek, dat plaatsvond op 11 januari, twee dagen werd uitgesteld. Twee dagen voor 11 januari is 9 januari en niet 12 januari.
Aldus gemarkeerde cijfers verwijzen naar de pagina waarop de tekst te vinden is in het dagboek, respectievelijk het reisverslag.
Reindert Buwalda (1863-1935) was eigenaar van hotel De Roskam. Bron: advertentie Gooi- en Eemlander, 10 april 1897, p. 2.
Boutade, 1851, P.A. de Génestet (1829-1861).
Tekst waarbij ik nog niet zeker ben van mijn transcriptie is aldus gemarkeerd.
Élève: leerling.
Scènes de la vie de bohème , 1851, Henri Murger (1821-1861).

1 1ste dag Antwerpen l’Academie. ^[1] Van Rosmalen. ^[2]

en na nacht bij de familie v.H. doorgebracht te hebben, gingen we de morgen van den 11 Januarie naar ’t Centraal Station en waren circa 8 uur al op weg naar Brussel Antwerpen. De coupé was comfortabel en de fooi aan de conducteur in de hand gedrukt bevrijdde ons van gezelschap. De broodjes met ham smaakten goed. Tusschen twee haakjes: wat smaakt op reis niet goed – en dikwijls, héél vaak dikwijls, is ’t eten op reis een dooding van de vervelendste oogenblikken – waar smulpapen natuurlijk mee instemmen.

Tegen 12 uur kwamen we te Antwerpen. Droevig deed ’t me aan te zien dat de stad waar ik 2 jaar gestudeerd had (en ’t verdedigen zou tegen ieder die er iets slechts van zou zeggen) dat er zooveel veranderd was. ’t Hobbelen van de omnibus herinnerde mij die de eigenaardige heuvelen en dalen die je in de meeste Antwerpsche straten hebt. t Gehos eindigde bij 7 Hotel St. Antoine ^[3] waar kelners 8 in getal je in den weg liepen, totdat de directeur iemand aanwees om ons den kamers te toonen.

Iets wat tegenval kan later nog kans krijgen mee te vallen. Zoo ook onze drie vertrekken die vooral ’s avonds, met ’t brandend knappend haardvuurtje, de theeboel op tafel, z’n gemakkelijke stoelen en onzen gast Camille Lambert, ^[4] er gezellig uitzag!! Ik brandde van verlangen al de plekjes weer te zien waar ik zulken aangename herinneringen aan had.

De tijdgenoten weg, ’t huis waar ik woonde afgebroken. De menschen vreemd. Wat doet dat droevig aan!! Wat bulderden onze stemmen ’s avonds door de straten. Wat was dat een origineele optocht als een van onze vrienden ging verhuizen. Er werd een wagen gehuurd en wat niet op de wagen kon werd door de velen een voor een gedragen. Voorop een violist en achteraan een die de pot de chambre droeg als sluiting der optocht!!

De gemeenschapstafel bij Jean de Boucher, ze waren mij allen vreemd. En Anneke, het aardige tengere meiske was een groffe dikke meid geworden.

Met ons beiden hebben we de Academie bezocht, overal gedwaald in dat oude gebouw (vroeger klooster ^[5]) waar zoo vele grootte mannen geboren en velen tot zelfmoord gekomen zijn en zwaar klonken de voetstappen in die hollen gang.

En op 9 ze zeggen me dat kleine Frans daar is!! Zoo’n fijn type die met je mee geleefd heeft, die trotsch was de knecht van een schilder te zijn.

Maris studeerde in in 1895 aan de Koninklijke Academie voor Schoone Kunsten van Antwerpen. Bron: J. Bories, De schilder van de maand. De portretschilder Simon Maris, Kunst en kunstleven. Holland Geïllustreerd Maandschrift 2 (1914) 5, p. 89-94.
Een handgeschreven inventarisatie van de adressen waar Maris woonde en werkte en de reizen die hij maakte vermeldt (naast: 1899: reis It. v. Houten): Antw. 1895 - Mdm Rosmalen. Bron: rkd.nl. Nota bene: Paul Gorter per mail d.d. 4 januari 2024: Maris noemde in een brief (in het bezit van de RKD) d.d. 23 mei 1898 gericht aan Frans Slager, waarin hij herinneringen ophaalde aan hun Academietijd in Antwerpen, ene “Madammeke van Roosmalen”.
In Antwerpen verbleven Maris en Van Houten in Hôtel Saint-Antoine.
Paul Gorter per mail d.d. 4 januari 2024: Op 13 oktober 1897 maakte Maris in een brief (in het bezit van de RKD) gericht aan Frans of Piet Slager melding van ene “Lambert”; dit was waarschijnlijk zijn klasgenoot/vriend de Belgische schilder Camille Lambert (1874-1964).
Klooster van de minderbroeders, Mutsaardstraat, Antwerpen.

2e dag Plantin.

Deze locatie staat gemarkeerd op de plattegrond.

^[1] ’s avonds Theatre Fr.

^[2] La Cigale et la Fourmi ^[3] avec Lambert.

Lambert werkt dus om de Prix de Rome ^[4] te krijgen en maakt zooveel heiligen als maar denkbaar is. ’s Avonds zaten we in de Grand Opera Theatre Francais en hoorden “La Cigale et la Fourmi”. Vluchtig zagen we hiet ’t museum Plantin. ’s Avonds d.a.v. naar ’t Arena van Schumann en togen den volgenden ochtend naar Brussel.

Museum Plantin-Moretus, Vrijdagmarkt 22.
Théâtre Royal Français of Bourlaschouwburg, Komedieplaats 18.
La Cigale et la Fourmi: De Krekel en de Mier van Jean De La Fontaine.
De Prix de Rome is een prestigieuze aanmoedigingsprijs voor jonge kunstenaars en architecten, oorspronkelijk bestaande uit een studiereis naar Rome, die in 1663 in Frankrijk is ingesteld en later door andere landen is overgenomen.

Vrijdagmorgen Brussel. ^[1] Dikke kerel. Vent vervelend smoel.

’s Middags dejeuner zeer goed Grand Hotel.

^[2] ’s Middags wandeling. Post.

’s Avonds diner Grand Hotel (Duitsche familie) man ... Telephone. ’s Avonds Pôle Nord. ^[3] Half elf naar bed. Meneer v H goede plaats diner, mooi meisje, lang haar. Stuk in de kraag

Den geheelen stad Brussel is wat een deel van Parijs is. In Brussel is het overal gezellig te promeneeren. In Parijs is het alleen de Blvds. d’Italien, Capucines, Montmartre, Bonne Nouvelle, St. Denis.

Plattegrond van Brussel, 1897.
Grand Hôtel de Bruxelles, Boulevard Anspach 159-163.
Kunstijsbaan vernoemd naar de succesvolle ijsbaan Pôle Nord in Parijs. Bron: Skate Guard Blog, 18 november 2021 .
Zie ook de Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche Courant van 13 juli 1894 waarin in verband met een brand “in de onmiddellijke nabijheid van de Boulevard Anspach en achter het Grand Hôtel” gesproken wordt over “een Póle Nord, een kunstmatige ijsbaan a l'instar te Paris”.

14 Jan. Zaterdag. Rijtoer door ’t bosch. 2 menschen in pels ^[1] gew. Naar huis.

’s Middags wandeling door de stad.

’s Avonds naar de Opera de la Monnaie.

^[2] Oesterfuif. ^[3]

Hoe verrukkelijk waren die rijtoeren die we beide dagen in het Bois de la Cambre

^[4] maakten en U een liefhebber van paarden er terdege uw hart kon ophalen – kijk dat is een goeie, z’n rug zakt te veel in, z’n nek is te kort of te lang, hij stapt te hoog of is niet sterk genoeg. Dat Ze waren mooier als onze stokpaardjes waarmee we tot Napels gekomen zijn, die beestjes met hun mooie namen. Het mijne heette “Meent U het”, het uwer geloof ik “O zoo!”. En ’t derde vijfde wiel aan onze wagen was wel de Romeinsche gids, ofschoon de Italiaansche equipage zich toch goed gehouden heeft.

Herinnert U dat stuk waarvan zooveel in rook of damp opging!!! Das Rheingold (L’Or du Rhin) ^[5] 11 in de Opera de la Monnaie!! De oesters die hierna in ’t Grand Hotel wachtten waren lichter te verteren als die doorspekte muziek van Wagner. Die zeedieren in de Restaurant de la Monnaie doorgespoeld met Chateau d’Yquem. ^[6] waren niet te versmaden.

Zie dagboek pagina 8: De pelsen zijn al 2 × gebruikt en de schrijver dezes voelt zich zeer behaaglijk in zoo’n dierlijk omhulsel..
Koninklijke Muntschouwburg, Leopoldstraat 23.
Zie dagboek pagina 9: Mijnheer Casparus v H. [...] zit voor een gedekte tafel met 12 oesters van Zeeland voor zich in ’t Grand-Hotel te B. Naast die oesters een witte wijnflesch half gevuld.
Ter Kamerenbos, een 122 ha groot park aan de zuidkant van Brussel.
Das Rheingold, 1969, Richard Wagner (1813-1883) .
Château d’Yquem is een van de beroemdste en meest exclusieve wijngoederen ter wereld voor zoete witte wijn. Het château ligt in de Bordeaux.

Zondag. 10 uur op. Grand Ancien Musée;

^[1] Wiertz Museum

^[2] Restaurant de la Monnaie, naar het hotel. Rijtoer door het Bois de la Cambre ^[3], diner Grand Hotel.

’s Avonds Promenade Scala.

^[4] 10 ½ bed.

Van ’t groote museum heeft U enkele foto's. Ik herinner me de mooie Rubensen, Quinten Metsys ^[5] en Jordaens ^[6], die drie kranige Vlaamsche schilders. U bewonderde toen onder de beeldhouwwerken de Leeuw van Geefs die de nagels wordt afgeknipt door een jeugdige schoone ^[7]. Er onder staat (misschien als waarschuwing voor een lid van het sterke geslacht)

Amour, amour, quant tu nous tiens,
on peut bien dire: adieu, prudence. ^[8]

En dan die groote beeldhouwer Meunier ^[9], een tijdgenoot die de typen uit het vol geeft zooals Millet ^[10] hen schilderde.

Wiertz, het museum dat we beiden afschuwelijk vonden, zoowel wat techniek als voorstelling aangaat.

De wandelingen ’s avonds op de Boulevard Anspach ^[11] vond ik gezellig. En U?

Musée Ancien, Palais des Beaux-Arts d'Alphonse Balat (1880), Rue de la Régence 6. Tegenwoordig: Musée Fin-de-Siècle.
Wiertzmuseum, Vautierstraat 62.
Zie reisverslag d.d. 14 februari 1899.
Scala Cinema. Bioscoop geopend in 1896. Place de Brouckere 36.
De Vlaamse schilder Quinten Massijs (ca. 1466-1530).
Jacob Jordaens (1593-1678).
Le Lion amoureux, 1851, Guillaume Geefs (1805-1883).
Motto uit Jean de la Fontaines versie van de fabel De Verliefde Leeuw van de Griekse dichter Aesopus.
Constantin Meunier (1831-1905).
Jean-François Millet (1814-1875).
Maris en Van Houten verbleven in het Grand Hôtel de Bruxelles, Boulevard Anspach 159-163; zie dagboek d.d. 13 januari 1899.

Maandag. ’s Morgens boodschappen in Brussel.

1 uur naar Parijs. ^[1] 8 ½ in Grand Hotel.

^[2] Diner Grand Hotel.

9 uur Folies Bergère.

^[3] Portret geteekend. Op de Boulevard gezeten. ’s Avonds th thee gedronken.

’s Maandags zijn we naar Parijs vertrokken, om 1 uur en kwamen circa half zeven in t Grand Hôtel. Hebben toen gedineerd aldaar en hebben 's avonds een kijkje genomen in de Folies Bergère genomen. (De Russische dans muntte uit.)

Baedeker, Paris and environment, 1907.
Le Grand Hôtel, Boulevard des Capucines 12.
Folies Bergère, theater. Rue Richer 32.

2 Dinsdag. 8 uur op. ½ 9 ontbijt. Boulevard gewandeld. Meneer vH koude kool gezicht. ^[1] Naar firma v.H. telegr. Gegegeten Grand Café Universel.

^[2]

’s Middag bootje langs Seine. Hoeden gekocht. Notre-Dame.

^[3] Door le bon vieux ^[4] naar Theatre Français

^[5] gebracht [...] Palais Royal. Hernani ^[6] gezien.

In Grand Hotel oesterfuif.

13 De volgende morgen (Dinsdag) wandelden we op de Boulevards en kregen we om 12 uur zoo'n naar koude kool gerechtje waardoor U een uitermate afkeurende gelaatstrekking aannam!!! Dien dag hebt U den directeur in de rue S^t Cecile

^[7] opgezocht.

In Grand Café Universel hebben we gedineerd en uitgaande hebben we een agent naar t Palais Royal gevraagd. Hij wees ons een koetsier die hij “le bon vieux” noemde. Dat hij oud was, zeker! Dat ie t mis had was ook zeker want we kwamen in plaats van 't Palais Royal in t Theatre Français tussen gerokte menschen die zich erg in de puntjes gekleed hadden. We zagen er Hernani van Victor Hugo. De actrice Dudlay ^[8] en de acteur ... (U hebt t portret) speelden voortreffelijk.

Hoewel niet zo opbeurend gebeurd als in Palais R. bleek de “bon vieux” de ware te zijn! Zonder dat ie ’t zelf wist! De oesters waren ook bon en niet vieux!

Zie reisverslag d.d. 17 januari 1899.
Brasserie Universelle, Avenue de l’Opéra 31.
Notre-Dame, Île de la Cité.
Zie reisverslag d.d. 17 januari 1899.
Théâtre-Français of Comédie-Française, staatstheater. Rue de Richelieu 2.
Hernani ou l’Honneur Castillan van Victor Hugo.
De Kamer van Koophandel van Parijs noemt Rue Sainte-Cécile 2 op basis van een gedrukte catalogus als vestigingslocatie van Van Houten. Datzelfde adres staat in een advertentie van Van Houten uit 1923.
De Belgische actrice Adeline Dudlay (1858-1934), geboren als Adeline Elie Françoise Dulait, was lid van de Comédie Français. Dudlay speelde vanaf het seizoen 1895-1896 de rol van Doña Sol de Silva in Hernani. Bron: comedie-francaise.bibli.fr.

Woensdag. ’s Morgens prachtig weer, daarna koud. Naar de Avenue de l’Opéra voor foto's (foto Dudlay). Daarna naar het hotel & dejeuner Grand Hôtel.

’s Middags naar Musée du Luxembourg.

^[1] Foto’s gekocht. Naar huis. Thee gedronken. Brieven geschreven. Diner Grand Hôtel.

’s Avonds naar La Tosca. ^[2] Sarah Bernhardt gezien.

^[3] Terug gereden hotel. Daarna langs den boulevards. Souper bij Paillard.

^[4] Zeer chic. Langs de weg franken uitgedeeld. Twee uur naar bed.

Op woensdagmorgen zijn we op de Avenue de l’Opera foto’s gaan koopen en 's middags naar t Musée du Luxembourg gerold. Dank zij onze pelsen werden we door een gids voor Russen gehouden. De man scheen geneoloog, want daar mijn voorouders Polen ^[5] zijn waren zag hij misschien nog eenige verwantschap ....

In theatre Sarah Bernhardt zagen we Sarah die de rol hoofdrol in La Tosca vertolkte. Hoewel oud was haar spel zoo compleet en aangrijpend maar 15 toch dikwijls schoot mij t rijmpje in “La vie est brève, un peu d’amour, un peu de rêve, et puis bonjour”. Au revoir heb ik er afgelaten, ondankbaar dat ik ben!!

Paillard. Ik denk dat we ’t niet licht zullen vergeten hoe we de boulevard afzakkend bij Paillard aanlandden!! De dikke kelner die er niet buiten kon iemand heel diep uit te lachen en mij een poetspats ^[6] van caviar met eieren, gras en olie op mijn bord dooreen roerde. Naast mij gezeten de mooiste vrouw die ik ooit te voren zag en aan een onbekende buurman behoorde (zoolang hem dat mogelijk was). Hierbij herinnerde ik mij een Rire ^[7] teekening voorstellende een zich in weelde badende Cocotte die een oude bedelaar een 5 francstuk geeft. Er onder staat: Neem ’t aan, ik verlang niet meer als dat men mij op mijn leeftijd mij er even zooveel geeft.
Er werd gelachen. Champagne gedronken - alles dubbel betaald. Le diable en Paillard ... sont des amies!!

Buiten gekomen, ’t was al twee uur geworden, liepen arme stumpers van vrouwen. Les nimphes des Boulevards, links, rechts, voor en achter, ons als vliegen die op een stuk suiker azen. Ik weet hoe ik met franken die arme wezens dankbaar deed weggaan. Ze vroegen ook niet anders. En zo slenteren ze, hongerig, den langen nachts langs de Boulevards! En de brooddronken Boulevardiers ^[8] maak maken nog net dat ze niet van 17 honger kunnen sterven.

Musée du Luxembourg, Rue de Vaugirard 19.
La Tosca (1887) was een toneelstuk van van Victorien Sardou (1831-1908). Giacomo Puccini (1858-1924) baseerde zijn opera Tosca (1900) op dit toneelstuk. André Calmettes (1861-1942) maakte in 1908 een film met Sarah Bernardt van deze theaterversie. Van die film staat een kort fragment op YouTube.
Op 1 januari 1899 tekende Sarah Bernardt een huurcontract voor het Théâtre des Nations aan de Place du Châtelet. Na een korte verbouwing werd Théâtre Sarah Bernhardt op 21 januari 1899 geopend met een heruitvoerong van La Tosca (bron: wikipedia). Maris noteerde echter al op 18 januari La Tosca te hebben bijgewoond. Nota bene: op 22 oktober 1903 zou Maris Bernardt nogmaals ontmoeten, nu ter gelegenheid van haar 59ste verjaardag die zij vierde in Hôtel l’Europe te Amsterdam.
Restaurant Paillard, Rue de la Chaussée-d'Antin 2 / Boulevard des Italiens 38.
Maris’ overgrootvader Wenzel Maresch was te Praag geboren.
Onze Taal verwijst naar het Woordenboek der Nederlandsche Taal waarin “poespas” wordt omschreven als: zekere dooreengekookte spijs, een soort van weeke stamppot [...] Vaak ook voor onbekende buitenlandsche spijzen, in tegenstelling met goeden vaderlandschen kost. Vandaar altijd in geringschattenden zin gebezigd.
Le Rire was een Journaux Humoristiques, uitgegeven van 1894 tot 1971.
In de Friese Koerier van 1 augustus 1961 omschreef de Franse revue- en filmster Maurice Chevalier een Boulevardier als: een wat oudere heer die met een wandelstok in de hand over de boulevards flaneert en knappe meisjes naoogt.

Donderdag. De zon schijnt. (9 ½ op.) Naar fotoman. Langs den boulevards naar Palais-Royal.

^[1] Gegeten Vevour.

^[2]

Daarna naar ’t Louvre.

^[3] Vandaar thé Hotel. Diner met muziek, grootsch verlichting.

’s Avonds naar P.R. ^[4] Cheri! Wandeling op de boulevards (thee). 1 ½ naar bed.

't Is nu Donderdag. Bij Fevour Restaurant vlakbij Palais Royal geluncht. Kaarten voor ’s avonds gehaald. Vandaar naar t Louvre.

In t Hotel aten we met muziek maar niet met smaak. ’t Koude kool gezicht van m'n gastheer komt weer.

In Palais Royal genoten van Cheri, op ’t oogenblik zelf. Bij t uitgaan blijft er weinig meer over zooals bij de meesten van die zoo licht en dicht in elkaar geflanste stukken.

Tot half 2 hebben we op de Boulevards gewandeld.

Palais-Royal, Rue de Montpensier 8, gelegen naast het Louvre.
Véfour, Rue de Beaujolais 17, gelegen in de tuinen van Palais-Royal.
Musée du Louvre, Palais Royal.
Palais Royal, zie reisverslag d.d. 19 februari 1899.

3 Vrijdag. Asgrauwe lucht. Naar Vincent ^[1] geweest. Rue Richer, Faubourg-Montmartre langs Boulevard. Men. v H naar kantoor ^[2] verjongd met wandelstok terug). Dejeuner Grand Hotel. Vincent ontmoet.

’s Middags wandeling. Diner Grand Hotel.

8 uur ontmoet Vincent in Taverne Mazarin.

^[3] Daarna naar café’s en ... Olimpia.

^[4] Vandaar souper Grand Hôtel. Gewandeld daarna naar Rest. Mollard

^[5] Rue St Lazare. Grog Americain gedronken. Om 2 ½ uur naar bed.

De vrijdag geeft ons een dichtgrijze lucht met weinig hoop op verandering. Ik heb m’n vriend Vincent bezocht. U kocht in dien tijd een wandelstok. Lunch en diner gebruikten we in Grand Hotel.

’s Avonds zijn we met Vincent naar Olympia gegaan. De avond eindige met een souper in Grand Hotel wat U Vincent aanbood. Daarna Restaurant Mollard besloten met een Grog Americain te gebruiken.

Maris ontmoet meerdere keren ene Vincent. Mogelijk is dit Vincent Baron van der Borg, wiens naam Maris op 14 februari noteerde.
In de jaren negentig van de negentiende besloot C.J. van Houten dat de cacaofabriek een internationaal opererend bedrijf moest worden en opende het bedrijf kantoren in onder andere Londen, Parijs, Chicago en New York. Bron: Oneindig Noord-Holland, 180 jaar verwennerij: Van Houten’s Cacao en Chocolade .
Taverne Mazarin, Boulevard Montmartre 16.
Olympia, Music-Hall, Boulevard des Capucines 28, 1 km gelegen vanaf Mazarin.
Restaurant Mollard, Rue Saint Lazare 115-117, sinds 1895.

Zaterdagmorgen allerlei boodschappen.

’s Avonds Bal Opera

^[1] (allebei poes mooi.)

Zaterdag. ’t Grootte bal in de Opera vindt hedenavond plaats. Er worden dassen, handschoenen, schoenen, etc gekocht. En wie zegt dat we er op weg naar de Opera niet poes-mooi uitzagen heeft ons óf niet gezien, óf niet goed opgelet, De dofheid van onze hooge hoeden, doffer dan dof. De glans van onze verlakte schoenen, méér dan glansrijk.

We zijn er tot 4 uur gebleven en daarna gesoupeerd bij in 19 Café de la Paix.

^[2] Hier zagen we een echt Parijsche dans van 2 dames en 3 heeren die door het dolle heen allen omver dansten en hun beenen uitermate in de lucht slingerden. ^[3]

Bals de l’Opéra en 1899: reeks affiches van Jules Cheret (1836-1932) ter aankondiging van de bal masqués in het Théâtre de l’Opéra.
Café de la Paix, Boulevard des Capucines 12, sinds 1862.
Vermoedelijk de Cancan, een vanaf circa 1830 bekende erotische linedance waarin vrouwen hun rok en been zo hoog optillen dat hun blote benen te zien zijn.

Zondag. Geslapen tot 12 uur. Gewekt Vincent. Dejeuner Restaurant.

’s Middags uitgegaan.

’s Avonds diner Grand Hôtel met Vincent. De Heer vH. niet wel. ’s Avonds Folies Bergère.

Zondagmorgen, laat ik middag zeggen, werden we gewekt door Vincent.

’s Avonds werd Vincent genoodigd mee aan de disch te zitten. En U, zich nog wat moe voelen, liet zich excuseeren.

Maandag. ’s Middags dejeuner. Hôtel Moderne

^[1] De heer vH wat beter.

’s Middags plaatsen opera.

’s Avonds diner Grand Hôtel. 8 uur Opera. Ballet zeer mooi, Marguerite was zeer goed.

Bij uitkomst naar Café de la Paix. Souper. Oesters, champagne, vruchten. Half twee naar bed.

's Maandags zijn we gaan lunchen in Hôtel Moderne. Veel was het niet ofschoon U voelde U meer opgewekt dan de dag te vooren.

We zijn plaatsen voor de Grand Opera gaan halen en 's avonds zagen we Faust. ^[2] Marguerite was goed en het ballet schitterend.

Café de la Paix geeft ons nog wat te eten voor wij ons ter ruste begaven.

Hôtel Moderne: Place de la République / Rue du Faubourg du Temple.
Charles Gounod’s (1818-1893) versie met ballet (1869) van zijn opera Faust, naar Faust et Marguerite (1850) van Michel Florentin Carré (1821-1872).

Dinsdag. De lucht ziet grauw. Zon breekt ’s middags door.

’s Middags gereden Bois de Boulogne. Heerlijk koud. Sneeuw. Gezeten Café de la Cascade

^[1] Terug hotel. Diner Maison Dorée.

^[2]

Opéra Comique

^[3], La Vie de Bohème. ^[4]

Den volgenden dag deden we een rit door Bois de Boulogne. De sneeuw totaal verdwenen in de stad lag in het bosch nog maagdelijk en de zon kwam weer eens kijken. In Café de la Cascade hebben we halt gehouden. Zijn terug naar ’t hotel gegaan en hebben ons gekleed om in Maison Dorée te gaan dineeren – de kansen van Parijs die niet tot de armen behooren want dan moet je er heusch niet gaan eten (Uwe rekening was fr 58,– ^[5]) voeden zich daar met hunne maîtresses. Zoo zagen we er Margil uit de Folies Bergère met een zeer verloopen adelijke individu die (gelukkig voor hem) zeer vermogend is.

21 Na ’t diner bezochten we den Opera Comique waar we de opera La Vie de Bohème zagen. De decors waren zeldzaam mooi, de mooiste die ik tot nog toe zag.

Ook hier werden de schilders weer te artistiek, akelig arm, op een dakkamertje gevonden. Schilders voorgesteld in een theatre heb ik nooit anders ontmoet. Een schrijver schijnt slecht een schilder te kennen. En een schilder die schrijft heeft ’t nooit over schilderen op zoo’n wijze!!

De muziek van (Puccini?) is prachtig.

Restaurant nabij La Grande Cascade, Bois de Boulogne. Allee de Longchamp 1.
Maison Dorée, Boulevard des Italiens 20, was in de jaren 1841-1902 een van de duurste restaurants van Parijs.
Opéra Comique, Place Boïeldieu 1.
La bohème: opera uit 1896 van Giacomo Puccini naar de novelle Scènes de la Vie de Bohème (1851) van Henri Murger (1822-1861).
Omgerekend was de waarde van de Franse franc rond 1900 3 euro; bron: Éric Leborgne, Valeur de la monnaie de l’Âge Classique au XIXe siècle.

4 Woensdag. De heer vH niet wel. Vincent 2 uur, gewandeld. Dejeuner Grand Hôtel.

’s Middags geschreven.

’s Avonds 8 uur Mazarin. 10 ½ uur hotel.

Op woensdag zegt m’n dagboek niet veel. ’t Schijnt dat die dag zeer gewoon gepasseerd is.

Donderdag. Dejeuner Grand Hôtel. Diner Grand Hôtel.

’s Middags Guy de Coral ^[1] ontmoet. Vincent niet gekomen.

’s Avonds naar Cyrano de Bergerac. ^[2]

Gedeeltelijk sluit zich de Donderdag daarbij aan (wat ’t passeeren betreft).

’s Avonds hebben we genoten van Coquelin ^[3] in Cyrano de Bergerac (van Edmond Rostand). Ook Madame ... speelde goed in de rol van Roxane. In de laatste acte, de sterfscène van Cyrano, was de belichting niet zoo gunstig wat afbreuk aan ’t geheel deed.

Mogelijk Joan Julien Marc Guy de Coral (1868-1930), makelaar in koffie en eigenaar van meerdere fotozaken, ondermeer in Amsterdam.
Cyrano de Bergerac: toneelstuk uit 1897 van Edmond Rostand (1868-1918).
Benoît Constant Coquelin (1841-1909), een acteur die een enorme bekendheid verwierf in zijn rol als Cyrano de Bergerac.

Vrijdag. Théâtre du Gymnase.

^[1] Trois femmes pour un mari. ^[2] Zeer amusant. Diner bij Marguere

^[3]

De Vrijdag hebben we inkoopen gedaan, wat op de boulevards gewandeld en hebben gedineerd in Restaurant Marguere en de Sole de Maison gegeten, de tong waarvoor die restaurant bekend is.

In Théâtre du Gymnase zagen we ’s avonds “Trois femmes pour un mari”. Zeer geestig was ’t stuk bedacht, vooral de typen. Een generaal die een steeds aan z’n snor draaiend jongmensch 2 maal voor une vieille uitmaakte zonder dat ie t helpen kon.

Théâtre du Gymnase of Théâtre du Gymnase Marie Bell, Boulevard de Bonne-Nouvelle 38.
Trois femmes pour un mari: een comédie-bouffe uit 1884 van Ernest Grenet-Dancourt (1854-1913).
La Sole Marguery, restaurant gelegen naast Théâtre du Gymnase, Boulevard de Bonne-Nouvelle 34-36.

Zaterdag naar de Moulin Rouge.

^[1]

23 ’s Zaterdagavond ben ik seul naar de Moulin Rouge gegaan. Er werd zeer knap gedanst door mooi uitgedoste vrouwen die men niet onder de elites zou rangschikken. Ook zijn hun kleren wat bar doorzichtig! Men ziet er nog la femme Petomane, ^[2] “La danse du ventre” ^[3] gehouden door een negeres en meer.

Moulin Rouche: cabarettheater aan de Boulevard de Clichy.
Angèle Thiébaud verving met haar act “La Femme Pétomane” Joseph Pujol (Le Pétomane) (1857-1945) nadat deze in 1894 na een conflict met de directie de Moulin Rouge had verlaten. In 1898 werd Thiébaud ervan beticht haar flatulisme te fingeren met een onder haar rokken verborgen blaasbalg. Desondanks was zij februari 1899, zoals Maris schrijft, nog in de Moulin Rouge te zien
De term buikdans werd in 1864 geïntroduceerd naar aanleiding van het schilderij La danse de l'almée van Jean-Léon Gérôme (1824-1904).

Zondag Informatie La Négresse ^[1].

Zondags hebben we ’s middags de Moulin de la Galette

^[2] gezien. Voor mij, die de oude moulin kende met zijn hoog montmartre publiek van 1895, ^[3] had de nieuwe moulin met z'n poffertjeskramen en versieringen weinig bekoorlijks meer.

Mogelijk de vrouw die Maris de avond ervoor in de Moulin Rouge zag buikdansen; zie reisverslag d.d. 4 februari 1899.
Moulin de la Galette: molen op de top van Montmartre.
Maris bezocht Parijs eerder in tezamen met medestudenten van de academie te Antwerpen, zie reisverslag d.d. 9 januari 1899.

Maandag 6 Februari. ^[1] Naar de Scala.

^[2] En voila de la Chair!! ^[3]

Des maandags hebben we door de stad getoerd en hier en daar de etalages bewonderd. ’s Avonds zagen we in de Scala En voila de la Chair!!, een café chantant voorstelling met brilliante costumes die weinig zeggen als ze niet goed gedragen worden.

In periode tussen zaterdag 14 januari en maandag 6 februari noteerde Maris geen datum in zijn dagboek en reisverslag. In die periode beschreef hij 15 dagen, die hij aanduidde met aansluitende namen: zondag, maandag, enzovoort; eindigend met zaterdag en zondag. Er ontbreekt, kortom, een week waarvan ik niet weet waar die ligt in de 22 dagen tellende periode.
La Scala, theater aan de Boulevard de Strasbourg 13.
En voilà ... de la chair!, revue uit 1898 van P.-L. Flers, pseudoniem van Léon Pierre Édouard Pujol (1865-1932).

5 7 Februarie Dinsdag. Musée du Louvre. Eten Marguery.

’s Avonds “La dame de chez Maxim” ^[1] met de uiterst lieve verschijning van de actrice Cassive. ^[2]

Deze komende Dinsdag heeft de eer op 7 Februari te zijn. Wederom een bezoek aan t Louvre wat hoewel niet lang daarom toch interessant was. t Diner vond plaats bij Marguery. Al etende had men goed uitzicht op de Boulevard.

’s Avonds “La dame de chez Maxim” in de Nouveauté

^[3] waar we de zoo uiterlijk lieve verschijning van Mademoiselle Cassive mochten bewonderen.

Dit was de 3^de voorstelling van ’t stuk. In begin mei te Parijs teruggekomen, zagen we de 127^e voorstelling, die veel van z’n bekoorlijkheid verloren had. ^[4] ^[5]

La Dame de chez Maxim (1899) van Georges Feydeau (1862-1921).
Armande Cassive (1867-1949).
Tussen 1987 en 1911 was Théâtre des Nouveautés gehuisvest in Boulevard des Italiens 28.
Maris schreef zijn reisverslag op de rechterpagina’s. De tegenoverliggende pagina benutte hij voor toevoegingen. Die regels op de linkerpagina’s voeg ik op deze wijze toe aan de tekst.
La dame de chez Maxim was op 17 januari 1899 in première gegaan en zou in de eerste reeks 579 keer worden uitgevoerd.

8 Februarie. Woensdag. Overdag gewandeld. Bezoek Vincent.

7 uur diner met de heeren Paz en Gratien, ^[1] daarna naar de Tréteau du Tabarin,

^[2] met de Politiek zich occuperend. Daarna Feydeau 12. ^[3]

Den 8 Februarie kregen we ’s middags bezoek van Vincent en werd ons door de H.H. Paz & Gratien een diner aangeboden.

Na t diner, waar oesters en champagne beurtelings slachtoffer werdenaren, werd een bezoek gebracht aan de Tréteau du Tabarin. 25 Goed werden er hooggeplaatste personen onderhanden genomen, Sarah ^[4] geïmiteerd en ’t leger gehekeld. Goed doorspekte liedjes. De Tabarin was aardig aangekleed (imitatie oud-Hollands).

Mogelijk Emile Paz en Louis Gratien, auteurs van La finance d’autrefois, Paris, 1892.
Les Tréteaux de Tabarin (1895-1899): kleinkunsttheater, Rue de Clichy 58.
In Guide secret des plaisirs parisiens, Parijs 1906, deelde Victor Leca “Maison Closes” in naar aard en prijsklasse. “Au Feydeau (12, Rue Feydeau)” rekende hij tot de hoogste klasse: Si tu es très riche, tu pourras passer d'agréables heures, en compagnie de fort jolies femmes, dans de somptueux salons, et sacrifier à Vénus en des chambres vraiment princières.
Mogelijk Sarah Bernhardt.

9 Februarie. Lam van de champagne. ’s Middags diner Café de Paris

^[1], Avenue de l’Opera.

’s Avonds Poudre de Perlimpinpin ^[2] au Châtelet.

^[3]

9 Februarie is een dag waarop we de uitwerking der champagne van den dag daarvoor gevoelen. t Deujener en in ’t bijzonder ’t diner in Café de de la Paix Paris (Avenue de l’Opera), smaakte opperbest.

Een stuk om goed uit te slapen is “Poudre de Perlimpinpin”. En U, geachte gastheer, zult ’t wel geheel met me eens zijn: die een jeugdige dame naast U ’t op de zenuwen deed krijgen door een bassnurkerij (die ook te gelijkertijd mij uit een lichte sluimering haalde). Dit was in de Châtelet gegeven.

Café de Paris, Avenue de l’Opéra 41.
Toneelstuk van de gebroeders Théodore (1806-1872) en Hippolyte Cogniard (1807-1882) naar een sprookje vastgelegd door Anne Claude de Caylus (1692–1765).
Théâtre du Châtelet, Rue Edouard Colonne 2.

10 Februarie. 12 uur op. Gezien automobile Leon Bollé Hurtu. ^[1] Rue Halévy.

^[2]

’s Middags gewacht Gratien. ’s Avonds diner Chez Edouard, Taverne de Londres.

^[3]

’s Avonds bezoek mr Paz en familie. Souper zeer amusant. Rue Pigalle 34. 1 ½

De 10^den stonden we tegen 12 uur op. Ik denk dat dat van die voorstelling gekomen is. We zijn automobielen gaan kijken bij Leon Bollé en Hurtu (in de Rue Halévy).

t Middagmaal werd genuttigd bij Edouard (Taverne de Londres).

In de Rue Pigalle 34

had mevrouw Paz bij haar een souper voor ons in gereedheid gebracht wat zeer goed van stapel liep. M’n gastheer kreeg smaak in kummel.

Autofabriek Diligeon et Cie bouwde in licentie voor Léon Bollée exemplaren van hun model Hurtu.
Advertentie van Leon Bollé voor Hurtu.
Hôtel de Londres et de New York, Place du Havre 13-15, gelegen tussen de Rue Halévy en Rue Pigalle.

Uitgegaan. Automobile Hurtu geprobeerd. Met Paz gedejeuneerd in Taverne Restaurant de Rome

^[1] bij Gare St. Lazare. ’s Middags naar de bussenfabriek ^[2] (Courbevoie

près de Paris).

Terug bezoek Rue de la Victoire. Diner Restaurant Pousset Boulevard d’Italiens.

^[3] De verw: man met de bynocle.

’s Avonds gewandeld langs den Boulevards.

11 Februarie. Een automobile probeeren is een zaakje waartoe men mij niet licht meer te vinden zal krijgen. Krampachtig heb ik met armen en beenen om alles wat omklembaar was gekl omklemd. En zoo reden we in volle vaart langs de Boulevards m'n hoed over de ooren getrokken, etc etc. 27 Toen we bij Grand Hotel afstapten heb ik evenwel zonder m’n vingers omhoog te steken (dat staat op de Boulevard des Capucines niet) gezworen nooit meer op zoo ’n ding te gaan zitten.

t Dejeuner dat we in bijzijn van den heer Paz in Restaurant de Rome te genieten kregen, beviel me beter en bracht m’n nog half trillende ledematen wat tot rust.

De trein bracht ons naar Courbevoie en onze voeten naar een bussenfabriek (dat we dat op onze voeten deden, herinner ik mij goed omdat ik nauwe laarzen aan had).

Bij Pousset konden al etende een verwaande Parijzenaar ontdekken die sinds eenige dagen een monocle gekocht had en die ... dreigde op z’n bord te vallen. Zijn gebluf werd gebulderd. En al wat ie bulderde was gebluf.

Wandeling langs de Boulevards. De slaap treede in.

Restaurant de Rome, Rue Saint-Lazare 111, gelegen tussen Mollard en Hôtel de Londres et de New York.
Casparus van Houten koos er rond 1865 voor om de glazen flessen waarin tot dan de cacao werd verpakt te vervangen door een modernere verpakkingsvorm: blik. Dit was een voorwaarde om cacaopoeder te kunnen exporteren. (bron: Peter van Dam, Cacao- en chocoladefabriek C.J. van Houten & Zn. 1815-1971 : Opkomst en ondergang van een wereldmerk, [Z]OO Producties en Lecturis Publishing, Eindhoven, 2012, pagina 34.). Wellicht moet dit bezoek aan een bussenfabriek in dit licht gezien worden.
Taverne Pousset, Boulevard des Italiens 14.

12 Februarie. Prachtig weer. Met de trein naar Versailles in gez. van den heer Gratien. Paleis

bezocht, groot

^[1] & klein ^[2] Trianon.

^[3] 6 Gedejeuneerd Restaurant des Reservoirs.

^[4]

Daarvan naar Paris. Fettes de Confetti ^[5] Pr mardi gras. ^[6] Diner Chez Edouard.

’s Avonds op de Boulevards.

Den 12 Februarie van 1899 valt op zondag en de heer Gratien wou de eer hebben ons Versailles te laten zien. t Paleis werd bezocht, de koetsen, groot en klein Trianon. (Dejeuner Hôtel des Reservoirs)

In Parijs gekomen werden we bestrooid met confetti. Edouard heeft weer de eer, en de Boulevards door ons met voeten betreden, langer dan naar gewoonte.

Palais du Grand-Trianon, Esplanade du Grand Trianon, Versailles.
Palais du Petit-Trianon, Cour du Petit Trianon, Versailles.
Groot en Klein Trianon: twee lustpaviljoens in de tuinen van Versailles.
Hôtel des Reservoirs, Rue des Reservoirs 9, Versailles.
Carnaval: Bataille de Confetti, 1898.
Zie: Boulevard Montmartre, Mardi Gras, 1897, Camille Pissarro (1830–1903).

13 Februarie Bezoek v/d heer Paz. Dejeuner Marguery.

’s Avonds op de boulevard. Diner Edouard.

13 Februarie. Weer Edouard!! Ook nog eens de tong van t Restaurant Marguery. Nog een bezoek v/d heer Paz en eenige boulevaardjes.

14. Carnaval. Vincent Baron van der Borg. Herinneringen.

14 Februarie Carnaval. Wie beschrijft de drukte, de Hof der Confetties, t leven op de Boulevards. 29 Moi pas! Trop de bruit, trop de monde! Et pourtant ... zie ik U daar nog aangevallen door een hoop jeugdige lachebekjes (waar van geen verdediger sprake was) al gooiende met confettes. ’s Avonds midden op de Boulevards (die nu niet met rijtuigen bereden wordt) stoeiende met nette dames die anders nooit uit de plooi komen maar voor de extra gelegenheid eens uitermate dol doen met permissie van hun gade of fiancé. t Was woest. Zo speelden de groote menschen, de grootte kinderen – de kleinere lagen terruste onwetend van de snuggere onnozelheid hunner ouders. Nog maar confettes geworpen en nog le diable s'amuse. Voor duizenden francen spelende op straat geworpen – en in de nauwe straten hebben ze honger!! De mensch staat hoog in zijn laagheid, le diable s’amuse!! Paris y est!!

15. Februarie. ’s Middags rijtoer Bois de B. Gezien Rothschilds dochter ^[1], Félix Faure. ^[2] Daarna wandeling boulevard. Diner Pousset.

’s Avonds naar Theatre de Vaudeville

^[3] Georgette Lemeunier. ^[4] Réjane ^[5], Paurel. ^[6]

Den 15 Februarie was ik druk aan t borstelen. Een rijtoer door ’t Bois de Boulogne deed weldadig aan. We zagen er Rothschild met z’n dochter wandelen en Félix Faure te paard.

Pousset schepte eten voor ons op En Réjane deed ons in t Theatre de Vaudeville genieten met Georgette Lemeunier.

Mogelijk de schrijfster Hélène van Zuylen (1863-1947), wier vader en moeder behoorden tot respectievelijk de Franse en Duitse tak van de Rothschilds.
Félix Faure (1841-1899), president van Frankrijk.
Théâtre du Vaudeville, Boulevard des Capucines 2.
Georgette Lemeunier: komedie uit 1898 van Maurice Donnay (1859-1945).
Réjane: Gabrielle-Charlotte Réju (1856-1920).
Paul Porel (1847-1917) echtgenoot van Réjane.

16. ’s Morgens koffer pakken. 5.40 vertrek naar Nice. Wagon lits niet erg prettig. In ’t restaurantrijtuig kennisgemaakt met de dames Norman ^[1] uit Den Haag.

10.25 ^[2] in Nice. ^[3]

(O-Therné Tailor 5 Rue Garnier Nice) ^[4]

Nice Cosmopolitan Hotel
16 Februarie
× Vertrek naar Nizza 540. Aankomst aldaar 10½ uur

16 Februarie. Om 540 zullen we Nizza vertrekken. Verschillende cakes, Eau de Cologne, wijnen, enz voor de reis gekocht. De coupés lits vallen niet mee. Naast ons zitten Hollandsche dames die de volgende morgen aan t ontbijt even erg zitten te jammeren als wij over de slechte 31 slaapgelegenheid. Al onder het gejammer door stelden zij zich voor als de dames Norman (waarvan in een de geschiedenis der voyage en France een groote rol speelt onder de naam van “La Belle Bertha”). ^[5] Geenszins waren t vossen en hebben de druiven niet zuur gevonden die hen (bij 2 trossen tegelijk) ^[6] werden aangeboden. ^[7]

't Bericht van den dood van le beau Félix komt ons ter ore. ^[8]

Op 19 februari spreekt Maris in één zin over zowel de dames als de meisjes Norman.
In 1886 reed de Calais-Méditerranée Express van Wagon Lits in 18 uur van Parijs naar Nice. Maris en Van Houten legden de afstand af in ruim 17 uur. Indien zij ’s morgens om tien voor half zes vertrokken, arriveerden zij om half elf ’s avonds in Nice.
Plattegrond van Nice en omgeving, 1911.
Het archief van Nice bevat een aanvraag ingediend door O. Therné, kleermaker, om zijn bedrijfsnaam te schilderen op de etalage van zijn bedrijf op het adres Rue Garnier 5.
Mogelijk Bertha Elisabeth Levyssohn Norman (1840-1920). Afgaand op de stamboom van de familie Levysohn Norman was zij een dochter van de parlementariër Mr. H.D.Levyssohn Norman en had zij in 1899 één zus: Elisabeth Louise Marie Henriette (1845-1921).
De schrijver Jacob Cremer omschreef haar in een gelegenheidsgedicht bij haar 28ste verjaardag als De fiere, schittrend schoone. / Maar hooger mag uw naam geroemd: / Talentvol en vernuftig zeer / Uws vaders trots uw moeders eer.
Zie dagboek d.d. 19 februari 1899.
Verwijzing naar de fabel van de Griekse dichter Aesopus die via Jean de la Fontaine bekend werd onder de titel Le renard et les raisin.
Op 16 februari 1899 overleed Faure aan de gevolgen van een beroerte. Hij was op dat moment in gezelschap van zijn minnares. Dit compromitterende gegeven maakte dat er weinig details over Faure’s dood werden prijsgegeven. Omdat de president tegen heropening van de rechtszaak tegen de ten onrechte veroordeelde Alfred Dreyfus was geweest, leidde het gebrek aan informatie omtrent zijn overlijden tot het gerucht dat de president was vergiftigd door aanhangers van Dreyfus. De politieke onrust die hiervan het gevolg was, leidde onder meer tot een mislukte staatsgreep.

’s morgens 17 Febr. Bericht dood van Félix Faure.

17 Feb. 10 ½ in Hotel Cosmopolitan.

Quai St Jean Baptiste. ^[1] 12 ½ dejeuner Hotel C. Rijtour door Nice, naar ’t oude klooster

^[2], hotel Excelcior hotel Regina

^[3] waar koningin Victoria logeert ^[4], door ’t mooie laantje met de kactus en rozen, de palmen. ^[5] 7 uur diner HC.

’s Avonds langs de middell. zee naar ’t Kurhaus, vandaar naar ’t Casino

^[6], waar druk gespeeld werd.

Den 17 Februari te 11 ure stapten we in Hotel Cosmopolitan af, dat hoewel ver van zee zeer goed op de Quai St. Jean Baptiste gelegen is. Een rijtoer door Nizza naar een oud klooster langs ’t Exelcior Hotel Regina (waar Queen Victoria altijd gehuistvest is). Door een zeer mooi laantje weelderig begroeit met palmen, roozen en geraniums terug naar t Hotel.

’s Avonds wandeling op de promenade des Anglais

naar t Kurhaus en vandaar naar t Casino waar druk gespeeld werd.

Nu: Avenue de Verdun.
Monastere de Cimiez.
Excelsior Régina Palace, 1897, een halve kilometer ten oosten van het Monastre de Cimiez; er tussen ligt de Jardin des Arènes de Cimiez.
Nice was als hoofdstad van de Cote d’Azur hoofdbestemming van de diverse luxetreinen. Nice had een grote aantrekkingskracht op de Europese royalty. De Engelse koningin Victoria, de Belgische koning Leopold II en de Russische tsaren Nicolaas II en Alexander II verbleven er regelmatig. In 1890 overwinterden er 22.000 gasten in Nice, in 1910 uitgegroeid tot 150.000.
Les jardins du Régina?
Casino Municipal, Place Maséna, 1884-1979.

7 18 Februarie. Postkantoor.

^[1] Wandeling langs de zee. Zeebad gen. Zeiltocht op de Middelandsche zee.

Dejeuner Palais de la Jetée Promenade.

^[2]

Maris en Van Houten maakten hier een foto.

^[3]

’s Middags rijtoer naar ville franche

^[4], Mont Boron

^[5] en Beaulieu

^[6] “Restaurant de Reserve”

^[7] terug naar Hotel. Diner Hotel C.

’s Avonds gezeten Casino.ge reis.

Den volgenden morgen een wandeling langs de zee. In een zeiltocht op de Middelslandsche zee die me ik niet licht vergeten zal. De Schadefreude van m'n gastheer was groot!

Rijtoer naar Villefranche, Mont Boron en Beaulieu. Dat zitje in Beaulieu onder een grooten palm omringt door citroen en vijgeboomen representeerde een aardsch paradijs.

’t Gewichtigste van deze dag zijn den aankoop van 2 trossen druiven georneerd met lelietjes van dalen in t paleis de la jetée Promenade.

Postkantoor: Rue de l'Hôtel des Postes 18.
Palais de la Jetée Promenade Promenade des Anglais 1, 1882-1944.
Het archief bevat een foto die Maris toont gezeten op het terras aan de zuidzijde van het Palais de la Jetée.
Villefranche-sur-Mer.
Parc du Mont Boron.
Beaulieu-sur-Mer.
Restaurant de la Réserve, Boulevard Franck Pilatte 60.

19 Februarie ’s morgens tocht met automobile naar .... Rivier de Var

^[1] gezien en de sneeuwbergen in de verte. Dejeuner hotel.

’s Middags naar Palais de Jetée P. café.

’s Avonds buiten gegeten. Naar ’t park muziek geluisterd, gesprek met de dames Norman. 2 groote trossen druiven gestuurd met lelietjes van dalen aan de meisjes Norman.

Den 19 Februarie tocht met automobile langs de rivier de “Var”. Aan den horizon vertoonen zich bergen met sneeuw, toppen, helder tegen de blauwe lucht uitkomend, evenals de lichte berkenboomen.

’s Middags naar Palais de la 33 Jetée Promenade. Hoewel wat hard, zaten we toch rustig op een ijzerstoeltje (dat de waggelziekte had) luisterend naar t parkmuziek.

’s Avonds ademden we den verkwikkelijker zeelucht.

De Var: rivier die 6 kilometer ten zuidwesten van Nice in zee mondt.

20 Februarie – aan zee gewandeld.

Naar Monte Carlo. Prachtig weer. Speelzaal

^[1] bezocht, gespeeld – Diner Restaurant Français. Park bezocht.

Huiswaarts langs de zee. № 17 gagné 35 × 450–! ^[2]

20 Februarie. De zee!! Om circa 10 uur naar Monte Carlo. t Weer was prachtig, de zee spiegelglad (nooit heb ik van een spiegel horen beweren dat ie zeeglad was).

De speelzaal gaat om 12 uur open. Voor die tijd hebben we gewandeld in t schoone park dat rijk aan palmen is. Lunch in Restaurant Français. Bezoek aan de speelzaal. Uw geluk had № 17 in handen. Ik zie U nog mij roepen om mij die hand vol goud te laten zien (al gewonnen geld!!) In die tijd was ik bezig 7 aan den anderen kant te verliezen (maar ik kon er niet tegen op werken).

Dat satan’s huis!! Die speelhollenhouder, die baas van Monaco! ^[3] De dood aan hem!! Zoo’n zelfmoordenaren kweken!

Monte Carlo Casino, 1863.
Vergelijk: De Telegraaf, 23 december 1950: In het Casino te Nice mocht de schilder voor rekening van zijn reisgenoot twaalfmaal duizend francs (toen nog 48 ct.) op een cijfer zetten. De negende keer kwam het getal er uit. In het bezit gesteld van 35.000 francs, haastten de vrienden zich een emmer met kaviaar met soeplepels te bestellen en hun reis, eerst bepaald op enkele weken, dijde uit tot tien maanden.
Maris en Van Houten bezochten het casino van Monte Carlo, niet van Monaco.

21 Februarie ’s Avonds naar Theatre de Casino municipal. ^[1] “Vingt-huit Jours de Clairette” ^[2]

Overdag rijtoer naar Falicon

^[3], tusschen de bergen ^[4] prachtig. Olijven zien groeien, kleine landherberg gezien. De koetsier bedieft ons.

21 Februarie rijtoer naar Falicon. Tussen de bergen door wat een overheerlijke rit was. De olijven staan overal langs de weg – de plukstertjes zijn lief. We landen aan bij een landherberg en de koetsier bedient ons van landwijn. Er was niemand die ons ’t land injoeg, en daarom smaakte de wijn ons even lekker als de koetsier, die alleen wat meer smakte.

In t hotel ontmoeten we de dames Norman.

Theatre de Casino municipal: theater dat deel uitmaakt van het Casino Municipal de Nice, Place Masséna.
Vingt-huit Jours de Clairette: vaudeville-opérette uit 1892 van Antony Mars (1861-1915) en Victor Roger (1853-1903).
Falicon: gehucht 8 kilometer boven Nice.
Het hoogste punt van Falicon: 581 m.

22 Febr. koude dagen. Sinaasappelen verzonden aan C.J. v H. – schoenenwinkels –

35 22 Februarie Kouden dag. De koop van sinaasappelen! De verkoopster is zeer coquette en rekent naar zich – we mogen hoopen dat zij niet zoo zuur zal zijn als hare sinaasappelen – in ieder geval zuur kijken deed ze niet en hare witte tanden kennen hunne weerga niet.

tot 26 Februarie in Nice. Palais de la Jetée Pr. Adieu dames Norman.ontm... kindje Pr. Anglais. ^[1] London House – gespeeld bank Casino. ^[2]

En nu zegt mijn dagboek tot den 26 Februarie niet veel – t Wisselt in die tijd af met zich koesteren in de zon, aangenaam zitje al lachend aan de middellandsche (Palais de la J.P.), wandelingen in t park, etc.

Promenade des Anglais.
Va-banque: gokterm die betekent dat de speler net zo hoog inzet als de totale som in de pot, oftewel de bank. Zo kan hij zijn inzet verdubbelen of juist een groot bedrag verliezen.

9 ’t Is te veel, om ’t U achter een op te noemen, en toch m’n pen danst uit mijn handen om ’t een en ’t ander te schrijven. Mijnheer Casparus v. H. heeft een glad voorhoofd. Achter zijn bril zijn z’n oogen half dicht geknepen, die dat door de lachspieren veroorzaken. De persoon zit voor een gedekte tafel met 12 oesters van Zeeland voor zich in ’t Grand-Hotel te B. ^[1] Naast die oesters een witte wijnflesch half gevuld. Als ik aan de zusters ^[2] van dien voldanen man zeg dat dit zijn werk is, zullen ze oogen vol verwondering hebben. Als ik zeg — basta. Mevrouw van Zeggelen ^[3] zou beweren dat ik in m’n vertellen wat Oostersch breid. Niets dan waarheid.

De heer Casparus van Houten heeft genever gedronken, al is ’t dan ook weinig. ’s Middags om tegen 4 uur waren we te B. in ons hotel, meestal om op ons gemak thee te drinken, een kleine genever dus vooraf en daarna een langdurig thee geslurp, dan bekijken we elkanders boorden, kleeden ons, borstelen ons en zakken liftsgewijze naar den disch. Die disch is lang niet misch. En de eer die wij hem aandoen ook niet. Halsen en ... maken me beschaamd, evenals ’t schone geslacht dat door ons sterk gefixeerd wordt. Mijnheer heeft een Duitsche schoone Doch meer aandacht schenken we aan de witte Bordeaux. Chateau Iqem Iquem ^[4] namelijk.

8 Een excuus van dat fixeeren is dat er ettelijke mispunten van Baronnen in de eetzaal zitten met een stuk glas en hun oog (monocle) te coquelleeren. Dat maakt uw broer ^[5] zoo kwaad dat hij uit woedde ’t taaiste stuk vleesch naar binnen krijgt. ^[6]

’t Heele Grand Hotel is met sublimaat ^[7] besmeerd. Bij de deur staat een groote kom waarin ieder z’n handen ... sevitons

De pelsen zijn al 2 × gebruikt en de schrijver dezes voelt zich zeer behaaglijk in zoo’n dierlijk omhulsel. Nochthans hopen we dat er iets menschelijks in hem overblijft.

’t Is net of de menschen en de wereld voor ons daargesteld zijn. Helaas, eens zal me in de klauwen der maatschappij mores ^[8] geleerd worden, en we hopen niet in de struggle for life om zeep te gaan.

Op 14 januari - Maris en Van Houten verblijven dan in het Grand Hotel te Brussel - noteert Maris: Oesterfuif.
Casparus had twee zussen: Johanna Sophia (Anna) van Houten (1842-1903) en Henderika Clazina (Jet) van Houten (1846-1906). Anna was vanaf medefirmant bij C.J. Van Houten & Zn. Het archief Simon Maris en familie bevat correspondentie met deze zussen, waaronder een briefkaart die zij op 12 april 1899 verstuurden naar het Grand Hotel Napels ter attentie van Signore Simon Maris.
Marie van Zeggelen, schrijfster. Van Zeggelen volgde in 1884 lessen aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten. Zij was een van de genodigden bij Maris’ uitvaart.
Chateau d’Yquem; zie reisverslag d.d 14 januari 1899.
Maris richt zich in dit intermezzo (mogelijk de kladversie van een brief) tot Anna en Jet van Houten met wie hij vaker correspondeerde.
Ileen Montijn schrijft in Leven op stand, 1890-1940 (Thomas Rap, Amsterdam, 1998) dat de monocle volgens Xavier de Montrécourt (auteur van een etiquetteboek uit 1920) “een belangrijk bestanddeel is van het elegante leven, maar een waarvan het dragen een zekere ‘zedelijke moed’ vereist. De arbeider ‘jeukt de hand als hij ergens een monocle in een oog ziet’ en de burgerman ziet er iets zedeloos in, een ‘belachelijke en strafbare aanstellerij’.”
Sublimaat: middel waarvan Robert Koch (1843-1910), nadat hij in 1882 de tuberculosebacterie had geïsoleerd, de ontsmettende werking aantoonde.
“Die eerste vijftien jaren van zijn verblijf alhier, dat zijn wel zijn gouden jaren geweest. (...) Gaarne nodigde hij zijn goede vrienden bij zich en was dan immer een onovertroffen gastheer. (...) Toen kwam de grote oorlog en toen die voorbij was, verscheen na enkele betere jaren de crisis... Vooral dit laatste gebeuren heeft zijn stempel op Maris gedrukt. Zorgen van allerlei aard kwamen: allereerst die waar alle kunstenaren van heden onder gebukt gaan, maar daarnaast andere van physieken aard.” H.J. Wolter, Catalogus openbare verkoping atelier Simon Maris, 1935.

26 Febr 12 uur naar Genua, Genova, Gênes train de luxes. Vintimille ^[1] Douane – Savona 6 uur Genua hotel Isotta.

^[2]

’s Avonds Jardin d’Italie ^[3] – mooie zonnige reis.

26 Februarie Om 12 uur vertrek naar Genua (Genova) met de train de luxe, ^[4] Ventimille (Ventimiglia) door de douane lastig gevallen. De lunch werd in de trein gebruikt. ’t Uitzicht is magnifique, weinig tunnels en steeds langs de zee. Om 6 uur arriveren wij te Genua.

’s Avonds bezoek aan de Jardin d’Italie.

Ventimiglia.
Grand Hotel Isotta, Via Roma 7.
Villa Durazzo-Pallavicini?
Mogelijk een trein van de Compagnie Internationale des Wagons Lits (CIWL). Van 1898 tot 1914 deed de lijn Cannes – Sint Petersburg de steden Nice, Ventimiglia en Genua aan.

10 27 Februarie. Bezocht de kerken la Cathédrale,

^[1] St Ambrogio,

^[2] Piazza Nuova

^[3] Palais Ducal

^[4] Gids van ’t hotel genomen. Alle paleizen uit de 16de eeuw gezien in de Via Garibaldi. ^[5] Via G. Palazzo Rosso

^[6] met z’n prachtige schilderijen, Rubens, Van Dyck, Veronese. Van daar naar Palazzo Doria Galleria Durazzo Pallavicino ^[7] alwaar gezien een pracht spiegel in de zaal Apollon et les Muses. ^[8] Aan de overzijde antica Palazzo Bianco

^[9] niet geopend vanwege een expositie. Entree zeer mooi (Cour).

Daarna in de tram langs de buitenwegen. Palais Spinola.

^[10] Hotel. Thee. Statue Emanuele II. Statue Garibaldi.

Daarna naar de Opera Politeama Genovese.

^[11] Paganini. Wandeling door Genua. Maan. ^[12]

27 Februarie Bezoek aan de Cathedrale. Mooi oud gebouw in 1400 ten dele vernieuwd. & S^t Ambrogio op de Piazza Nuova alwaar t Palazzo Ducale staat. Een gids wordt aan t hotel genomen die ons in de Via Garibaldi de schoone paleizen uit de 16^de eeuw liet zien. Aldaar Palazzo Rosso met z’n meesterwerken van Van Dyck, Veronèse en anderen. Schuin tegenover (Pallazo Bianco dat gesloten was). Bezoek aan Galleria Durazzo Pallvicini.

Met de electrische tram buiten de stad gereden. Terug langs de Pall. Spinola naar t Hotel.

’s Avonds naar de 37 Politeama Genovese. De maan schijnt! Wandeling door Genua. De stad is niet aangenaam, t volk koel.

Cattedrale di San Lorenzo, Piazza di San Lorenzo.
Chiesa del Gesù e dei Santi Ambrogio e Andrea, Piazza Matteotti.
Piazza Nuova di Ferreria is aan het begin van de 20ste eeuw omgedoopt tot Piazza Umberto I ter ere van de koning van Italië, in 1944 hernoemd tot Piazza Ettore Muti en sinds 1945 vernoemd naar de door fascisten vermoorde politicus Giacomo Matteotti (1885-1924).
Palazzo Ducale, Piazza Giacomo Matteotti 9.
De Palazzi dei Rolli is een groep van 42 paleizen en woonhuizen gebouwd tussen de 16e en 18e eeuw.
Palazzo Rosso, Vico Boccanegra, Vico Boccanegra.
Villa Durazzo-Pallavicini, Via Faliero Vezzani.
Maris lijkt zich te vergissen. Apollo e le Muse (Paolo Gerolamo Piola (1666-1724)) is een plafondschildering in Palazzo Bianco.
Palazzo Bianco, Via Garibaldi 11.
Palazzo Doria Spinola, Largo Eros Lanfranco.
Opera Politeama Genovese, geopend in 1870, vernietigd bij bombardementen in 1942.
Op 25 februari 1899 stond de maan in zijn eerste kwartier.

28 Februarie. Eglise. Convent. Prison Turque. ^[1] Les statues de Palazzo Ducal. Palazzo Reale

^[2] (groot portret Van Dyck, Leonardo Vinci, Titian).

Eglise de Sante Syro,

^[3] Eglise Annunziata.

^[4]

Rijtoer naar Cimétière Campo Santo (Cimitero & di Staglieno).

^[5] Palais Doria

^[6] 1500. François I & Charles V. Grande Salle. A l’hôtel du thé.

’s Avonds Birraria St. Antoni. Bir. Mirengino.

28 Februarie. Een klooster met de gevangenissen voor de Turken. Men ziet daar brokken beelden die vroeger voor t Palazzo Ducale stonden.
t Palazzo Reale heeft niet veel kunstschatten en de meeste vertrekken zijn erg smal. Wel zijn er nog een groot portret van Van Dyck, een Leonardo da Vinci (?) en een vrouwenportret van Titien (zeer mooi). ^[7]

De kerken S^t Cijr ^[8] en Annunziata. Een rijtuig brengt ons naar Campo Santa dat druk bezaaid is met beelden en niet de minste indruk maakt. Veel mooier is Palazzo Doria (waar, in een gedeelte ervan, Verdi ^[9] woonde). In 1500 ontmoette in dit gebouw François I en Charles V elkaar. ^[10]

De Doria’s, om een idee van hun rijkdom te geven, lieten dienen op gouden borden. Was een bord eenmaal gebruikt dan werd t ten aanschouwen der gasten, die op ’t terras aten, in zee geworpen. Niet wisten zij dat onder zee een net gespannen was dat daarna opgetrokken werd en de verloren gewaande borden weer boven bracht.

’s Avonds naar de Birraria St. Antoni – Mirengino.

Chiostro di Sant’Andrea verloor in 1799 zijn kerkelijke functie en bood nadien onderdak aan eerst een school en later een gevangenis. Het klooster is in 1905 afgebroken; enkel de zuilengang rondom de kloostertuin is bewaard gebleven.
Palazzo Reale, Via Balbi 10.
Basilica di San Siro, Archivolto di Nostra Signora della Guardia.
Basilica della Santissima Annunziata del Vastato, Piazza della Nunziata.
Cimitero monumentale di Staglieno.
Mogelijk Palazzo Lomellini Doria Lamba, Via Lomellini.
Ritratto di gentildonna con guanto, ca. 1550, Tiziano Vecelli (ca. 1488-1576).
Saint Syr de Gênes (Sint Syrus van Genua): Basilico San Siro.
De componist Giuseppe Verdi (1813-1901).
Met 1500 doelt Maris niet op het jaartal maar op het begrip Cinquecento: de 16de eeuw. Nota bene: Frans I van Frankrijk werd in 1494 geboren en Karel V in 1500.

29 Febr. ^[1] ’s Morgens Chiesa Santa Maria di Castello

^[2] waarna Palazzo Municipal.

^[3] Vandaar naar de ingang Righi. ^[4] Bovenop de Righi

gedejeuneerd met de gids. ^[5] Tijger gevoerd. ^[6]

29 Februarie 1 Maart naar de Chiesa S^te Maria di Castello. Daarna naar Palazzo Municipal (academie thelogie, etc). Verder met de Funicolare naar de imitatie Rhigi. 12 uur werd aangekondigd met een kanonschot. De gids als gast op de Rhigi alwaar we dejeuneerden. Aldaar zag ik een 39 tijger met 2 staarten die niemand anders kon zien.

De werkelijke Rhigi werd door ons beklommen den 3 mei 1899.

1899 kende geen 29 februari.
Santa Maria di Castello, Via di Santa Maria di Castello.
Palazzo Doria-Tursi, Via Garibaldi 10.
In 1897 liet de Zwitserse hotelmagnaat Franz Josef Bucher een kabeltrein aanleggen die het centrum van Genua verbond met het 4 km landinwaars en op 600 m hoogte gelegen Parco della Mura. Bucher noemde het eindpunt van deze finicular de Righi, naar de berg Rigi bij Luzern waar hij in 1871 eenzelfde project had opgezet (dat Maris en Van Houten op 3 mei zouden bezoeken). Met de ingang van de Righi zal Maris duiden op het grondstation van de kabeltrein, de Zecca–Righi funicular.
Hotel Restaurant Rhigi.
In 1873 opende in Villetta Di Negro, een park gelegen aan de rand van het centrum, het Museo di Storia Naturale waar een dierentuin deel vanuit maakte. In 1931 zijn de dieren verplaatst naar de in dat jaar geopende Giardino Zoologico di Nervi.

Den 2^de Maart wordt in m’n dagboek niet aangekondigd. Of ik toen den geheelen dag geslapen heb, of den 2^de maart niet geweest; misschien heb ik ook wel vergeten te noteeren? In alle geval, gastheer, dit laat ik aan U om aan te vullen.

11 3 Maart. Gepakt. Trein 12.45 naar Firenze. ^[1]

7 uur aldaar naar café Cambrinus.

^[2] De stad door. Naar bed.

Den 3 maart geeft aan dat we om 12.45 vertrokken voor Firenze (Florence) en aldaar te 7 uren arriveerden.

’s Avonds op de Piazza Emanuele

^[3] gekeken naar t Café Cambrinus.

Plattegrond van Florence, 1900.
Caffè-concerto Gambrinus Halle, Via dei Brunelleschi 1, op de hoek met de Via del Campidoglio, sinds 1893.
In 1890 kreeg de Piazza del Mercato Vecchio bij de onthulling van het monument ter ere van Vittorio Emanuele II zijn nieuwe naam: Piazza Vittorio Emanuele II. In 1947 kreeg het plein zijn huidige naam: Piazza della Repubblica.

4 Maart. Naar de dom.

^[1] Cathedraal gezien beeld van Michel Angelo. Luca della Robbia etc. Doopkapel.

^[2] Kapel de Medici met de prachtige beelden van Michel Angelo.

’s Middags rijtoer langs Florence. Bovenop Piazza Michel Angelo.

^[3] Magnifique gezicht.

’s Avonds thuis.

4 Maart. De opgaven in de Baedeker ^[4] van de duizenden kunstschatten alhier doen me duizelen. t Begint met de Cathedraal die een magnifique koepel-beschildering heeft van (zie Baedeker). Ook bevat de kerk een onafgew. beeld van Michel Angelo en een aardewerk van Lucca della Robbia.

De baptisterie is prachtig. Van binnen beeld uit hout gesneden voorstellende Magdalena in de woestijn van Donatello. ^[5] Graf van Paus Jean 22. ^[6]

De drie bronzen deuren zijn de mooisten uit Italië en misschien wel der geheele wereld en overtreffen verre die in Pisa en Rome.

De kapel van de Medici ^[7] bevat de prachtige werken van Michel Angelo (die hier geboren werd en in de Chiesa S^te Croce begraven is (zie verder)). Boven is een zaal van geheel van marmer. ^[8]

's Middags rijtoer buiten Florence naar Piazza Michel Angelo (alwaar in t midden de copie van David van M.A. staat).

Overal kan men t wapen der Medici zien, voorstellende de 6 pillen (men vertelt dat de een van de eersten der Medici apotheker was). ^[9]

Op te merken valt in Florence de mooie bestrating: groote steenen van circa ½ m², en de handel in copiën zoowel van beelden als schilderijen.
De stad. vooral langs de Arno en de Piazza Michel Angelo met panorama van de stad, is mooi.

Il Duomo of Cattedrale di Santa Maria del Fiore, Piazza del Duomo.
Battistero San Giovanni, Piazza del Duomo.
Piazzale Michelangelo.
Reisgidsen verzorgt door de naar zijn oprichter Karl Baedeker (1801-1859) vernoemde uitgever. Nota bene: Maris schrijft consequent Beadeker.
Maddalena penitente van Donatello (1386-1466).
Tegenpaus Johannes XXIII was een van de drie katholieke kerkleiders die rond 1400 gelijkertijd aanspraak maakten op de pauselijke titel. Zijn grafmonument bevindt zich in het Baptisterium van de Dom van Florence.
Cappelle medicee.
Cappella dei Principi.
Een gangbaardere theorie is dat het om zes munten gaat die verwijzen naar de bancaire activiteiten van de familie.

5 Maart. ’s Morgens naar Galleria Pitty/Palais Pitti

^[1] met z'n pracht aan schilderijen. Daarna de Jardin Boboli.

^[2]

’s Middags naar Galleria delgli Uffici (Galerie des Office).

^[3] Laocoöngroep ^[4], mooie Van Dyck etc. etc.

’s Avonds naar Alhambra

^[5]. De koetsier vertelt zijn leed. Naar huis.

41 5 Maart. 's Morgens naar galleria Pitty & Palazzo Pitti. Bezit tal van meesterwerken. Van daar bezoek aan Jardin Boboli met z'n evenredige lanen waarvan de aanleg prachtig is.

’s Middags naar de galleria degli Uffizi (galerie des offices) gegaan. Dit gebouw bevat nog meer schilderijen als de Pitti en heeft mooie Tiziano’s, een prachtige Van Dyck, Rubens, Michel Angelo, etc. (zie catalogus). Hoe blij ben ik met enkele foto’s die me weer zoo goed als alles doen herinneren.

Men vindt hier de Madonna der Grand Duc van Raphael, ^[6], de Bella van Titien, ^[7] de mooie Andrea del Sarto’s, de kardinaal van Van Dyck, ^[8] een magnifique mansportret van Tizien, ^[9] de Botticelli's, Fra Fillipo Lippi’s, een mooie Rembrandt, mooie Van Dycks etc etc. (En ook hier is de Prima Vera van Botticelli!) ^[10]

Bezoek aan de Loggia dei Lanzi: ^[11]

Persée avec la tête de Méduse ^[12] de Benvenuto Cellini ^[13]
Le christ de Donatello, etc.
De Sabijnse maagdenroof van Jean Bologna, ^[14] etc.

’s Avonds bezoek aan Alhambra. De koetsier vertelt z’n leed hoe de roodheurigen gids hem geld ontnomen heeft!

Palazzo Pitti, Piazza dei Pitti.
Giardino di Boboli, tuin gelegen achter Palazzo Pitti.
Palazzo degli Uffizi, Piazzale degli Uffizi 6.
Baccio Bandinelli (1493-1560).
Teatro Giardino Alhambra, openluchttheater nabij Piazza Beccaria, geopend in 1889.
Madonna del Granduca (Madonna van de groothertog) circa 1505, olieverfschilderij op paneel van Rafaël (1483-1520).
La Bella van Titiaan .
Portret van kardinaal Bentivoglio, Antoon van Dyck.
Ritratto d'uomo Grimani , ca. 1512, Tiziaan; sinds 1913 in bezit van het Metropolitan Museum, New York City.
La Primavera ca. 1482, Botticelli (ca. 1445-1510).
Loggia dei Lanzi, Piazza della Signoria.
Perseus met het hoofd van Medusa, bronzen beeldengroep.
Benvenuto Cellini (1500-1577), beeldhouwer, edelsmid en schrijver.
Giambologna, Jean de Boulogne (1529-1608).

6 Maart. De heer v H thuisgebleven. Moi seul. l’Hospice des Innocents

(Spedale degli Innocenti) ^[1] Les enfant au maillot ^[2], Andrea della Robbia. – Santissima Annunziata Annunziata, de fresco’s van Andrea del Sarto. Prachtig, vooral de Maria. ^[3] Ghirlandajo. ^[4]

l’Eglise St. Marc

^[5], Convent St. Marc.

^[6] Fresco’s van Angelico. ^[7] Les cellules de Savonarola. ^[8]

Santa Maria Novella

^[9]. Chapelle de Philippe Strozzi ^[10] Fresques de Filippino Lippi, fresques de Ghirlandajo. Delle fontaine ^[11] de Jean della Robbia. ^[12] Vieux cloître. Statue Ferdinand ^[13] par J. de Boulogne.

’s Middags met de heer van H. naar Palazzo des Offices met z’n prachtzaal. Tribuna ^[14] en z’n mooie beelden. Beneden portret van mejuff. Schwartze. ^[15] 2 mooie reine handen – Titian, Van Dyck, Rubens.

12 Beeld van Michel Angelo in de dom. Onafgewerkt. ^[16]

Beeld van Michel Angelo, de Madonna met kind ^[17] in de kapel de Medici.

^[18] Bronzino Agnolo ^[19], Giorgo. Pontormo, mooi liggende vrouw, Venere e Amore. ^[20] Botticelli, de 2 ronde 1 groot 3 klein, La Vergine col Bambino. ^[21] Lorenzo di Credi, Fiorentino, Venere. ^[22] Piazza della Signoria.

In ’t Musée Nationale

^[23] kalkoen ^[24] (brons) van Jan Boulogne. Perseo ^[25] (in was) van Benvenuto Cellini. Primavera ^[26] van Botticelli.

6 Maart. L’Hospice des Innocents trouvés (Spedale degli Innocenti). Hier zijn buiten op aangebracht de beroemde kinderbeeldjes in geb. aardenwerk genaamd “Les enfant au maillot” van Andrea della Robbia. Santissima Annunziata met fresco’s van Andrea del Sarto. Subliem, vooral de voorstelling van “le mariage de Marie”. Ook Ghirlandajo is hier koning.

In t convent S^t Marc vindt men de fresco’s van Angelic0. De cel van Savonarola.

In S^te Maria Novella de kapel van Philippe Strozzi. De fresco’s van Filippino Lippi en fresco’s van Ghirlandajo. Een prachtige fontein van Jean della Robbia (in een zijkamer) etc.

Zie verder Baedeker.

’s Middags naar de Galleria degle Uffizi – de Tribuna (eerezaal) bezocht waar de beroemde Titiens & Raphaels hangen. 43 Voor het verlaten (op de 1^de verdieping) zagen we allereerst t self made portrait van Mejuffr Thérèse Schwartze. Verder 2 mooie Rembrandts + self made p. van Madame Lebrun ^[27] (waarvan zooveel reproducties gemaakt worden), Van Dyck, Rubens, ’t portret van Michel Angelo ^[28] en van Leonardo da Vinci, ^[29] etc.

In de Chiesa Lorenzo trof ons een mooie fresque van Angelico Bronzino.

Verder zagen we ’t Palazzo Strozzi

^[30] (van 1489).

De preekgestoelten in de Lorenzo zijn subliem.

In t museum Nationale is de kalkoen in brons van Jean Bolgne magnifique. Er zijn 2 basreliefs van Michel Angelo, ^[31] een beeld van Bachus ^[32] en nog veel meer chefs d’oeuvres.

Spedale degli Innocenti: weeshuis gebouwd door Filippo Brunelleschi (1377-1446). Piazza della Santissima Annunziata.
Putti in fasce, 1487: medaillons met ingebakerde zuigelingen op de gevel van het weeshuis.
Madonna del Sacco, Andrea del Sarto.
Annunciazione, David Ghirlandaio.
Basilica di San Marco , Piazza San Marco.
Museo di San Marco in Convento di San Marco, Piazza San Marco 3.
Fra Angelico (1395-1455).
De cel waarin Girolamo Savonarola zat voorafgaand aan zijn executie.
Basilica di Santa Maria Novella , Piazza Santa Maria Novella.
Capella Strozzi di Mantova, Familiekapel in de Santa Maria Novella die Filippino Lippi bouwde in opdracht van Filippo Strozzi.
Lavabo, 1495, Santa Maria Novella.
Giovanni della Robbia (1469-1529).
Ferdinando I de’Medici, Piazza della Santissima Annunziata.
Tribuna degli Uffizi.
Teresa di Schwartze dipinta da sé stessa, zelfportret (1888) dat Thérèse Schwartze maakte in opdracht van de Galleria degli Uffizi voor hun internationale verzameling kunstenaarsportretten.
Pietà del Duomo, 1547-1553, Michelangelo.
Medici Madonna, 1521-1534, Michelangelo.
Basilica di San Lorenzo, parochiekerk van de familie Medici.
Agnolo Bronzino (1503-1572).
Venere e Amore (1533) van Pontormo naar een schets van Michelangelo Buonarroti, Galleria dell’Accademia.
Madonna col Bambino degli Innocenti, 1465-1467, Sandro Botticelli, Galleria dello Spedale degli Innocenti.
Venere, ± 1493, Lorenzo di Credi (1459-1537).
Museo Nazionale del Bargello, Via del Proconsolo 4.
Tacchino, 1567, Giambologna.
Perseo con la testa di Medusa, modello in cera.
La Primavera, ± 1482, Sandro Botticelli.
Autoritratto, 1790, Élisabeth Vigée-Le Brun (1755-1842).
Autoritratto nello studio, ca. 1640,
Michelangelo Cerquozzi (1602 -1660).
Ritratto di giovane uomo, ca. 1510, Lorenzo Lotto (1480-1556). Tot 1910 toegeschreven aan Leonardo.
Palazzo Strozzi, Piazza Strozzi.
Tondo Pitti, ca. 1503, Michelangelo Buonarroti.
Bacco, 1497, Michelangelo.

7 Marzo. ’s Morgens Palais des Beaux Arts. David de Michel Angelo. ^[1] Botticelli. Daarna Palais Vieux (Palazzo Vecchio).

^[2] Salle de Cinq Cents ^[3] (les membres). ^[4] Bronzino tapijten met teekeningen van Michel Angelo. App. de Leon X. ^[5] Salle des Lys. ^[6] ’s Middags naar het Musée National. De Donatello’s, beelden van Michel Angelo, z’n masker v/d faciès ^[7] (16 jaar oud, neus gebroken). ^[8]

’s Middags Tailleur Cellerini.

^[9] Chiesa Or San Michele.

^[10] Mooi altaar. Plafonds van André del Sarto. ^[11]

’s Avonds Teatro Pagliano

^[12], La Boheme. ^[13] Daarna dans.

’s Morgens den 7 Maart stapten we weer wat uitgerust, want ’t Hotel is goed alhoewel de bedienden te gedienstig zijn, naar t Museé des Beaux Arts. Zoodra men binnenkomt ontwaart men de David van Michel Angelo. Een prachtig beeld (circa 4½ meter hoog) Hier is de Prima Vera van Botticelli. Dit beeld (de David) is eerst in 1873 in ’t Pall. Vecchio weer gevonden. De Salle de Cinq Cents en de mooie tapijten van Bronzino ontworpen door Michel Angelo, de appartementen van Leo de X en de Salle de Lys is wel de moeite waard om om in t Palazzo Vecchio te gaan zien. Vooral de ingang is mooi.

’s Middags brachten we weer een bezoek aan Museé Nationale en bewonderden de beelden van Donatello, ’t masker van Michel 45 Angelo (Faun). ^[14]

Daarna bezoek aan de Chiesa Or San Michelle. André des Sarto versierde het plafond.

In teatro Pagliano zagen we La Bohème. Een aardige dans besloot de avond.

De David van Michelangelo staat sinds 1872 in een speciaal daarvoor gebouwde zaal die deel uitmaakt van de Galleria dell’Accademia, Via Ricasoli.
Palazzo Vecchio, Piazza della Signoria 1.
Salone dei Cinquecento (RKD)
Les membres: de Salle de Cinq Cents in Palazzo Vecchio was bestemd voor de vijfhonderd leden van de Consiglio dei Cinquecento die gezamelijk de stad bestuurden.
Quartiere di Leone X: zalen met wand- en plafondschildering (1555-1562) van Georgio Vasari (1511-1574) gewijd aan het leven van Paus Leo X (Giovanni de’Medici (1475–1521, paus van 1513 tot 1521).
Sala dei Gigli, zaal waarvan wanden en plafond versierd zijn met fleur-de-lys (Franse lelies).
Bronzen portret dat Daniele da Volterra in 1564 maakte naar Michelangelo’s dodenmasker.
Pietro Torrigiano kwam uit na-ijver in twist met Michelangelo en brak bij een worsteling diens neusbeen.
Ottavio Cellerini, kleermaker gevestigd in de Via dei Martelli 4. Cellerini was onder meer kleermaker voor Gabriele D’Annunzio en Raniero Paulucci di Calboli. (Anna Battista per mail d.d. 27-28 maart 2023).
Kerk aan de Via Calzaiuoli waarvan de naam verwijst naar de Orsanmichele is afgeleid van "San Michele in Orto", een kapel die rond 750 stond in de moestuin van een benedictijnenklooster.
Andrea del Sarto (1486-1530).
Teatro Pagliano, 1854, Via Giuseppe Verdi, Sinds 1901 (het sterfjaar van Verdi) Teatro Verdi.
La bohème, 1896, Giacomo Puccini (1858-1924).
Michelangelo maakte rond zijn veertiende een marmeren kop van een Faun. Dit origineel is verloren gegaan. Maris zal de kopie in gips gezien hebben.

8 Marzo. ’s Morgens Palais Nationale. ^[1] Donatello. Musée Archeologique.

^[2] Mummies. Kinderen. Étrusque Style. Homerus en de bronzenbeelden van 300 v J.C. ^[3] Idolino. ^[4] David, M.A., ressemble b.^[5] Mooie tapijten.

Arco di Trionfo ^[6] di Francesco di Lorena. ^[7] Annunziata klooster

^[8] Klooster Ann. André del Sarto (arm gestorven in een hospitaal.) Gallerie van moderne schilderijen gezien. Morrelli ^[9] etc.

Beeldhouwerswerkpl. Dei Cregi. ^[10] Daarna Chiesa Santa Croce (Croche).

^[11] Graf Michel Angelo. ^[12] Rossini. ^[13] Rossollino’s ^[14] beeldhouwwerk ^[15] (3 dagen ontdekte muurschildering.) ^[16] Klooster plafond van Luca della Robbia. ^[17] Foto’s gekocht.

8 Marzo. Naar t museé archeologique. De mummies hier zijn nog bijzonder menschachtig. Hier is een mooie kop in brons van Homerus, een een bronze beeld 330 j.v.CH (Idolino) (de David van Michel Angelo doet daar veel aan denken). Hier zijn mooie tapijten.

Daarna reden we naar de Arc de Triumph, bezochten we nog eens de Chiesa Annunziata om de fresco's van André del Sarto.

Schande is ’t voor zijn tijdgenooten dat den grooten André del Sarto meer dan arm in een hospitaal overleden is.

We werden door onze gids (gidsen zijn ondingen) naar een moderne gallerij van schilderijen gebracht (galleria Pisano). Onder de goeden ontdekte ik Morelli.

Verder bezochten we een beeldhouwerswerkplaats (Pugi). En de kerk waar t graf van Michel Angelo is (santa Croche). Ook dat van Rossini is daar. Men heeft daar er onder de kalk begraven nog mooie muurschilderingen gevonden. We zagen er een mooi stuk dat pas sinds 3 dagen weer tevoorschijn gekomen is was.
In t klooster een plafond van Lucca del Robbia.

Museo Nazionale del Bargello heeft meerdere werken van Donatello in de collectie.
Museo archeologico nazionale di Firenze, Piazza della Santissima Annunziata 9b.
Na 1890 was het Museo Archeologico verrijkt met talrijke Etruskische, Griekse en Romeinse bronzen uit de Medici- en Lorraine-collectie van het Uffizi.
Idolino di Pesaro.
De originele versie van de David van Michelangelo Buonarroti, in 1504 geplaatst op de Piazza della Signoria, is in 1873 vervangen door een kopie nadat het origineel was verplaatst naar de Galleria dell'Accademia.
Arca di Lorena, Piazza della Libertà.
Francesco I di Lorena (1708-1765).
Santissima Annunziata, Piazza della Santissima Annunziata.
Domenico Morelli (1823-1901).
De Borgo dei Greci eindigt bij de Piazza Santa Croce.
Basilica di Santa Croce, Piazza Santa Croce.
Tomba di Michelangelo.
Tomba di Rossini.
Bernardo Rossellino (1409-1464).
Tomba di Leonardo Bruni, Bernardo Rossellino.
Mogelijk Giotto’s in 1853 ontdekte fresco’s in de Cappella Bardi.
Basilica di Santa Croce, Cappella de’Pazzi.

13 9 Marzo. Donderdag. ’s Morgens Musée du Dôme.

^[1] Fresco’s van Luca della Robbia. Ou Musée S. Maria del Fiore.

Chiesa St. Maria del Carmine.

^[2] Fresco’s Filippo Lippi.^[3] 1424 fresco’s Masolini. ^[4] Verder gepakt. 8 uur naar Pisa.

Donderdag den 9 Maart. In t Museé du Dome, dat zeer klein is, hebben we de mooie bas reliefs van Luca della Robbia gevonden. Men noemt dit ook Museé Maria del Fiore.

In de Chiesa S^te Maria del Carmina waren de fresco's van 47 Filippo Lippi. 1424 fresco’s Masolini.

Museo dell’Opera del Duomo, Piazza Duomo.
Basilica di Santa Maria del Carmine, Piazza del Carmine.
Filippino Lippi (1457-1504).
Masolino da Panicale (1383-1447).

10 Marzo. Beeld gemeten. Schoenen gekocht.

’s Middags doctor. Verder gepakt.

’s Avonds 8 uur naar Pisa. Koffers zoek. Hotel Royal Victoria.

^[1] Barolo Chianti (Itali. wijn). Wijn slecht.

t Beeld (copie) van de Venus van t Vaticaan door U gekocht hebben we de maat van genomen. Een docter uit Florence geneest m’n hoofdreumatiek. Er worden schoenen en foto’s gekocht, zaken niet belangrijk genoeg om op te nemen.

’s Avonds om 8 uur vertrekken we naar Pisa. Ons hotel is mooi gelegen aan de Lungarno Regio, ^[2] waar we te 12 uur ’s a arriveerden.

Hotel Royal Victoria. Spinnenwebben zijn hier in overvloed.

Royal Victoria Hotel, Lungarno Pacinotti 12, sinds 1839.
De Lungarno Pacinotti droeg rond 1900 de naam Lungarno Regio.

11 Marzo. Le dôme.

^[1] Cathedrale 1064. St. Agnes, Andrea del Sarto. ^[2] 2 beelden met kandelaren de Jean Boulogne. ^[3] Campe 3 anges. ^[4] Galilei Baptisterie (Battistero). ^[5] Chaire de Nic. Pisano. ^[6] De toren.

^[7] Campanile ^[8] 55 meter ^[9] 8 étages. Le Campo Santo.

^[10] Hoofd van Venus. Spinello Aretino fresco’s. ^[11] Statue de grand duc de Cosme 1^er. ^[12] Chiesa S. Stefano ai Cavalieri, ^[13] (Lepanto). ^[14] Université (Sapienza). Gallileo étudiait 1610.

’s Middags naar de zee en het lustoord van de koning, Il Gombo

^[15] (waar Shelly ^[16] verdonken is in 1822). Gezien de ecurie van de koning

^[17] met circa 25 panden en de stal van de cavallerie.

’s Avonds wandeling door de stad.

11 Maart. De Italiaansche wijnen – noch Barolo, noch Gianti – kan ik met plezier drinken. Eerder zou dit een straf zijn. Dat ik er ook niet erg van hield, kan me niet onaangenaam zijn.

De dom of kathedraal die we den volgenden morgen gingen bezichtigen is zeer mooi (in 1063 gebouwd). ’t Schilderij van André del Sarto, de S^t Agnes, hangt erg in donker. Er is een lamp waarvan men zegt dat Galilei bij het zien in beweging toen men per ongeluk aan er aan stootte, op t idee van de slinger kwam. ^[18]. Nog zijn er 2 beelden die een candelabre vasthouden van Jean de Bologne.

In de Baptisterie vindt men de Chaire de Nicola Pisano (en H. Battistero).

De Campanile staat goed scheef. Men zou (omdat hij zoo breed is) niet zeggen dat de hoogte nog 55 meter is. Hij heeft 8 étages.

t Campo, vlakbij, is in Gotische stijl en heeft interessante brokken van oude beelden (o.a. is er een hoofd van Venus, heel mooi) & de fresco’s van Spinello & Aretino 49 + ’t groote beeld van Jean de Bologne van Gr. Duc Cosme 1^er.

Duomo Santa Maria.
SantAgnes, Andrea del Sarto.
Koperen beelden van kandelaardragende engelen.
Fontana dei Putti, 1746-1765, Giovanni Antonio Cybei en Giuseppe Vaccà, Piazza dei Miracoli.
Battistero di San Giovanni, Piazza dei Miracoli, Galileo Galilei (1564–1642) werd hier gedoopt.
Pulpito del duomo di Pisa, 1259, preekstoel, Nicola Pisano.
Torre pendente di Pisa.
Campanile: vrijstaande klokkentoren.
55,85 meter.
Camposanto monumentale, Piazza dei Miracoli.
Wandschilderingen in het Campo Santo, 1391-1392.
Statua di Cosimo I de’Medici, 1596, Palazzo della Carovana.
Chiesa di Santo Stefano dei Cavalieri, Piazza dei Cavalieri.
Il ritorno dei Cavalieri di Santo Stefano da Lepanto, 1604, Jacopo Ligozzi.
Zomerverblijf en jachthuis van de Italiaanse koningen, aan zee gelegen op het landgoed San Rossore. Vernietigd in WOII.
De Engelse dichter Percy Bysshe Shelley (1792-1822) verdonk nabij La Spezia toen zijn boot als gevolg van een plotselinge windvlaag omsloeg.
Ippodromo San Rossore.
Galileo Galilei ontdekte dat een slinger een regelmatige periodieke beweging uitvoert en dat de slingertijd niet afhankelijk is van de grootte van het gewicht dat aan de slinger hangt en nauwelijks van de amplitude. Dit leidde tot de uitvinding van het slingeruurwerk door Christiaan Huygens. De slinger (hanglamp) waarmee Galilei deze ontdekking deed is nog steeds te bezichtigen in de kathedraal van Pisa.

12 Maart. Gereden door stad. Museo Civico Municipal.

^[1] Lucas v Leyden. ^[2]

Den 12 Maart ^[3] zagen we de Chiesa S^t Stefano di Cavalieri, de universiteit waar Galilei in 1610 studeerde.

En ’s middags gingen we met ’t rijtuig naar Il Gombo (’t lustoord van den koning Victor Emanuel). Verderop vonden we een strand (wat zeldzaam aan de Middell. zee is). Shelby is daar in 1822 verdronken. Na een bezoek aan koningssstallen waar we mooie paarden in de vrije natuur zagen, reden we terug naar t Hotel.

In 1893 opgericht museum dat gehuisvest was in het Convento di San Francesco en in 1949 is opgegaan in het huidige Museo nazionale di San Matteo.
Mogelijk het altaarstuk H. Catharina in een loggia dat destijds werd toegeschreven aan Lucas van Leyden maar hedentendage aan de Meester van de Legende van de Heilige Lucia.
In het reisverslag van 12 maart beschrijft Maris gebeurtenissen die in het dagboek bij 11 maart genoteerd staan.

Maandag 13 Maart. ’s Middags 5 uur naar Roma. ^[1]

De 13 maart ^[2] bracht ik een bezoek aan t Musee Civico waar onder de primitieven der XIII, XIV & XV eeuw knappe dingen waren. Ook o.a. een mooie Lucas van Leyden.

’s Middags om 5 uur gingen we naar Rome.

Verder zijn de data in m'n dagboek niet opgegeven.

Hier zoowel als in de andere steden van Italië is laat t electrisch tramwayverkeer niets te wenschen over (Venetië uitgezonders waar slechts kruiwagens t eenige middel van vervoer op het vaste land is).

Uit de ansichtkaart die Thérèse Schwartze op 20 maart 1899 naar Maris stuurde, blijkt dat Maris en Van Houten in Rome verbleven in het St Regis Grand Hotel Roma, Via Vittorio Emanuele Orlando 3.
In het reisverslag van 13 maart beschrijft Maris gebeurtenissen die in het dagboek bij 12 maart genoteerd staan.

14 Rome. Eerste dag. Verjaardag des konings. ^[1] ’s Middags de koning gezien.

St. Pierre. Chateau St. Anges.

^[2] (Pont St. Anges)

^[3] Pieta de Michel Ange ^[4] magnifique! Juliette Varnése ^[5] palais ^[6] (della Porta) ^[7] a Palatin.

^[8] Maison d’Augustus ^[9] Muur van de stichting van Rome. ^[10] Huis van Flavius. ^[11] Huis van Caligule. ^[12] Villa Borghése.

^[13] Eglise de Capucines

^[14] met de geraamtes van 5000 ^[15] monniken, ^[16] schoon versierd. In ’t palazzo ^[17] huis van Luvia Livia, ^[18] vrouw van Augustus, met wandschilderingen. ^[19] (Altaar Palazzo Pax ^[20]. Forum de Trajanus ^[21] en Colonna di Trajana ^[22] met 2500 figuren. Catacombes de St. Calixte.

^[23]

^[24] Place du Quirinal.

^[25] Dompteus de cheveaux. ^[26] Maris en Van Houten maakten hier een foto.

^[27]

’s Middags naar de Course. Belli Arte.

^[28] Via Nazionale. Musée Nationale.

Den volgenden morgen vertelde men ons dat er parade was omdat t koningsverjaardag is.

En nu volgt een opsomming van al de kunstschatten en prachtige gebouwen die we te genieten kregen, o.a. Maison d’Auguste, Muur van de stichting van Rome, Huis van Flavius, Huis van Caligule, Villa Borghése. De rit naar Villa Borghése is prachtig (buiten de poort van Rome gekomen), zie verder Baedeker.

De Chiesa des Capucines (onder de kerk vindt men nissen afschuwelijk georneerd met de gebeenten van circa 4000 monikken).

Verder ’t huis van Livia (de vrouw van Augustus). Men vindt er fresco's. Aldaar is ook een grooten bak waarin de slaven werden geworpen die men 51 meende dat iets misdaan hadden. Een soort van paling, de naam is me ontschoten, kwamen uitgehongerd op hun lichaam af en zogen hen zoo dood. Vele Romeinsche dames beschouwden dit als vermaak in ledige uren. L’animal civilisé, l’homme.

t Forum van Trajanus en de Collone van Trajanus waarin 2500 figuren gebeeldhouwd zijn.

Op een mooie namiddag brachten we ook een bezoek aan de Catacomben van S^t Calixte. Een hollansche monnik verkocht ons chocolade en een fleschje likeur en leidde ons ver, elk gewapend met een brandend waskaarsje, door de nauwe onderaardsche gangen, waarvan hij vertelde dat de uitgestrektheid 17 km bedraagt.

Ook het Palais du Quirinal, hoewel wat bont gemeubileerd, is de moeite waard om te gaan zien. Alles is ten naaste bij moderne. Voor het paleis staan les Dompteus de cheveaux, 2 bijna gelijk ... beelden (mannen die elk een steigerend paard in bedwang houden). In t midden staat een naald. t Geheel doet grootsch!

Een anderen namiddag gingen we naar de Courses (circa een uur rijden buiten Rome).

^[29] Bijzonderheden hiervan vallen niet op te merken.

De Belli Arti in de Via Nazionale exposeert schilderijen en teekeningen van hedendaagsche meesters. Er is minder van het goede, dat meer in ’t museé moderne op de 1^ste etage gevonden wordt. Daar doen de tegenwoordige Italiaansche meesters zich beter kennen. Cremona ^[30] viel me wat kleur betreft niet erg mee. t Musée Nationale bezochten we zondag 14 maart.

Umberto I (14 maart 1844 – 29 juli 1900).
Castel Sant’Angelo.
Ponte Sant’Angelo.
Pietà van Michelangelo, Basilica di San Pietro.
Giulia Farnese (1475-1524), maîtresses van paus Alexander VI.
Palazzo Farnese, Piazza Farnese.
Arco Farnese, enige gebouwde boog van een geplande brug over de Tiber die Palazzo Farnese diende te verbinden met Villa Farnesina (Trastevere).
Palatino, een van de zeven hevels van Rome.
Domus Augusti, gelegen op de Palatijn.
Murus Romuli, gelegen op de Palatijn.
Domus Flavia, gelegen op de Palatijn.
Domus Tiberiana, later uitgebreid door Caligula, gelegen op de Palatijn.
Villa Borghése: 80 hectare grote park dat in 1899 nog privébezit was van de familie Borgese. Sinds 1903 openbaar park.
Santa Maria della Concezione dei Cappuccini, Via Vittorio Veneto 27.
Naar schatting 3700.
Cripta dei Frati Cappuccini.
Villa ad Gallinas Albas, Via della Villa di Livia 187.
Livia Drusilla II.
Affreschi di giardino, tegenwoordig te zien in Museo Nazionale Romano, gevestigd in Palazzo Massimo alle Terme.
Mogelijk Ara Pacis, het Altaar van de Vrede, 9 v. Chr.
Forum Traiani, gelegen op de Palatijn.
Colonna Traiana, gelegen op de Palatijn.
Catacombe di San Callisto gelegen aan de Via Appia.
Het archief bevat een foto die Maris en Van Houten toont op het punt waar de Viale Appio Claudio de Aqua Claudia kruist.
Piazza del Quirinale.
Fontana dei Dioscuri, standbeeld op de Piazza del Quirinale met terzijde van een Obelisk de twee Dioskouren (Zonen van Zeus) Castor en Pollux, twee mythologische paardentemmers.
Het archief bevat een foto waarop Casparus van Houten bij de Fontana dei Dioscuri staat.
De Galleria nazionale d'arte moderna e contemporanea was van 1883 tot 1915 gehuisvest in het Palazzo delle Esposizioni, Via Nazionale 194.
In 1884 werd Ippodromo di Tor di Quinto geopend. Dit terrein, waarop nog steeds paardensport bedreven wordt, ligt hemelsbreed 4.7 km vanaf Grand Hotel Roma.
Tranquillo Cremona (1837–1878).

Op zondagmorgen 19 M. Mooi bronzen beeld en kerk, allerlei geschriften op steen. Pantheon,

^[1] de beelden gesmolten, ^[2] in ’t midden open, meer als ’t gebouw niet te zien. Geen kunstschatten, vooral de voorgevel zeer mooi. – (standb. van Augustus en Agrippa ^[3] vroeger.)

Le Palais Borghèse. Mooie Raphael, Christus graf. ^[4] en Titian 2 vrouwen aan ’t fontein. ^[5] Heerlijke zonnige dag. In ’t park meer

^[6] bezichtigd.

St. Maria de la Minerva (of Maria sopra Minerva)

^[7] Jezus met ’t kruis van Michel Angelo ^[8] – een bronzen doekje voorgehangen. ^[9] (Paul IV ^[10] et sa cousine Juliette Varnese par Michel Angelo maîtresse.)

La place Navone

^[11] met fontein van Bernini. ^[12]

Capitole.

^[13] Stervende slaaf, ^[14] kop van Ariadne, ^[15] Venus van ’t Capitole, ^[16] Antinoüs, ^[17] kop van Homerus ^[18] etc. Groot rugstuk. ^[19]

Forum Romain ^[20] en Colisée. ^[21] Temple de Saturne, ^[22] Temple de Vespasiani, ^[23] l’Arc de Triomphe de Septime Sévère, ^[24] Temple de Ceasar. ^[25]

15 Place du Peuple.

^[26] Mooie meisjes met bouquetten. Place d’Espagne.

^[27] Modellen. Van 9-12 op een trap gezeten.

^[28]

Colonne de Phocas. ^[29] (Forum Romain) Arc de triomphe de Titus. ^[30] Le Colisée!!! ^[31] Vrouwen met gele kappen op het hoofd voor de comestibles zaken, het hoofd bedekt, tot de navel bloot. Amphithéâtre Flavien. ^[32] Vespasian fondateur. ^[33] Arc de Triompf de Constantin, ^[34] 311. ^[35] Fora Ceasarum. ^[36] Le Palais d’Auguste, ^[37] beneden muurschilderingen. Een grote bak voor een zoute visch ^[38] waar slaven levend doodgezogen werden. ^[39] Pyramide de Cestius

^[40] op weg naar de St. Paul

^[41] (12 v. J.C.) ^[42] Les thermes de Caracalla

^[43] waarvan een groot bad in ’t Vaticaan van rood graniet.

Forum di Nerva ^[44]
Forum de Trajan
× Théâtre de Marcellus ^[45]
Musée du Latran ^[46]
×× Farnésine
villa Farnesina
te zien Palais Doria ^[47]
Musée Kircher ^[48]
Palais Colonna ^[49]
St Marie de la Paix ^[50]
Le Gesu
Chiesa Nuova ^[51]
Theatre Metastasio ^[52] Via di Pallacorda

t Pantheon. 53 Een mooi gebouw, dat Pantheon. Bij het binnen komen die ronde koepel als een groote bijenkorf. Ervoor die reusachtige colommen. Vroeger stonden er 2 bronzen beelden, die van Agrippa ^[53] en Augustus. ^[54] Men heeft ze gesmolten en er een altaarstuk van gemaakt dat nu midden in de S^t Pieter staat. In het dak is een opening (dit diende vroeger om de rook der verhangenen op ’t offerblok te doen verdwijnen).

In t Palazzo Borghése is een mooie Raphael en van Titien (de 2 vrouwen aan t fontein). Verder bezochten we t meer in de Villa Borghése (er is daar een kleine diergaarde).

In de S^te Maria sopra Minerva staat de Christus van Michel Angelo. Hij houdt ’t kruis in de handen.

Verder zagen we Piazza Navona met het fontein van Bernini.

In t Capitole is wel een van de mooiste dingen de Venus v/h Capitole, de Stervende Slaaf, de kop van Ariadne, kop van Homerus, Antinoüs (en een groot ruggestuk), etc.

t Forum Romanum is te groot om al de bijzonderheden op te noemen en ik geloof ze allen ook niet meer te weten. Een tempel van Ceasar, 2 colommen die behoorden tot de tempel van Castor en Pollux, ^[55] de deuren van het huis van Nero. ^[56]

Er zijn gidsen die met groote kudden Engelschen daar een geheele dag explicatie geven. En of die Engelschen er meer van onthouden hebben dan wij? Ik betwijfel het!!

Verder herinner ik me nog de Temple de Saturne + de Vespasianus, Arc de triomphe de Septime Sévère. Ik bezit nog een stuk marmer van de tempel van Caesar die bij de spijker van het huis van Flavius gevoegd is.

55 Place de Peuple is bezaaid met bloemenmeisjes van t mooiste soort die met een olijk snuitje de niet altijd afwijzende vreemdeling bouquetjes aanbiedt. Ze zijn meest allen in Italiaansche costume. Is de tijd van bloemenverkoopen (dat is ’s morgens) voorbij, dan gaan ze op de trap van de Place d’Espagne zitten, wachtende of er een schilder of beeldhouwer komt om hen tot als model te nemen. Ze zijn brutaal op een zeer beleefde manier.

Bewonderenswaardig is ’t reuzegebouw ’t Colosée dat bij maanlicht groote indruk maakt (ook zagen we ’t bengaalsch verlicht). ^[57]

7 jaar hebben er vele slaven dag en nacht aan gewerkt. Veel hebben de kerken er aan kostbaarheden weggeroofd en rechts van den ingang is het ten dele geheele verwoest. Men kan zich toch nog heel goed een idee van t bestaande geheel vormen. De geschiedenis hiervan is bloederig genoeg!! En er zijn heel wat menschen door wilde beesten verslonden, heel wat verhand, uit elkaar getrokken, geroosterd, gevierendeeld, de oogen uitgestoken, doodgehongerd, gevild, gespleten, levend gekookt, opgehangen, als de honden verdronken, geworgd, en in stukjes gehakt. En toch heeft de liefde gezegevierd, maar is de haat niet minder groot gebleven.

Vlak bij bevindt zich de Arc de Triomphe van Titus.

Later zagen we t Amphiteatre van Vespasianus en de Arc van Constantijn 311. Daarna t Forum Caesarum, Palais van Augustus (zie terug huis van Livia).

Op weg naar de S^t Paul 57 hors les murs passeren we de Pyramide van Cestius die daar 12 j. v. J.C. gebouwd is. S^t Paul is een mooie kerk die nog niet heel oud is. ^[58] Bevat een groot aantal colommen van ... marmer. Ook de geheele vloer is van marmer en geeft een idee of je op spiegelglad ijs loopt. De overblijfselen van t oude klooster is een bezoek waard (vooral de Colonade). ^[59]

De Thermes van Caracalla is in de trant van t Collisée gebouwd. Door steenen pijpen heeft men warmtegeleiders gemaakt zoodat men er ook warme baden kon nemen. De publieke badplaats beslaat een groott oppervlakte en om een idee van de toen bestaande weelde te krijgen moet men t groote bad in t Vaticaan gaan zien. Geheel van rood graniet met goud gemonteerd (dit is er slechts een, er waren er mee zoo). Ook zijn er nog mooie stukken mosaica.

Pantheon, Piazza della Rotonda.
Beelden en letters in en op het gebouw zijn omgesmolten om te worden gebruikt voor de luifel boven het graf van Petrus (Sint-Pietersbasiliek) en de kanonnen voor Castel Sant’Angelo.
Marcus Vipsanius Agrippa, militair en rechterhand van Keizer Augustus.
Deposition, Raphael Sanzio (1483-1520).
Amor Sacro e Amor Profano, 1514, Tiziano Vecellio.
Laghetto di Villa Borghese, roeivijver met de Tempel van Aesculapius.
Basilica Santa Maria sopra Minerva, Piazza Minerva.
Cristo della Minerva.
Na het Concilie van Trente werd een verguld bronzen draperie toegevoegd.
Grafmonument voor paus Paulus IV, Pirro Ligorio.
Piazza Navona.
Fontana dei quattro fiumi.
Musei Capitolini.
Galata morente, de Stervende Galliër.
Ritratto femminile di tipo Ariadne, Palazzo Nuovo.
Venere capitolina .
Antinoo Capitolino.
Ritratto di Omero.
De “kop van Homerus” is geen traditionele kop maar een buste of borstbeeld. Het toont naast het hoofd van Homerus ook zijn schouders en een deel van de borst en rug.
Forum Romanum.
Colosseum.
Templum Saturni .
Forum Vespasiani, tempel van de vrede.
Arcus Septimii Severi.
Templum divi Iuli.
Piazza del Popolo.
Piazza di Spagna.
scalinata di Trinità dei Monti.
Columna Phocae.
Arcus Titi.
Amphitheatrum Flavium.
Latijn: Amphitheatrum Flavium. De Flavische dynastie is een dynastie van Romeinse keizers die van 69 tot 96 aan de macht was.
Het Colosseum werd gebouwd onder keizer Flavius Vespasian.
Arcus Constantini.
Opgericht ter herinnering aan de overwinning van Constantijn de Grote op de usurpator Maxentius tijdens de slag bij de Milvische brug in 312 na Christus. Voltooid in 315.
Forum Iulii Caesaris.
Domus Augusti.
Murenen, een agressieve roofvissoort.
Publius Vedius Pollio, bevriend met Augustus, stond bekend om zijn uitzonderlijke wreedheid jegens zijn slaven: slaven die hem ontriefden voerde hij levend aan zijn murenen.
Sepulchrum C. Cestii, Via Ostiensis.
San Paolo fuori le Mura.
De Piramide van Cestius is van 12 v.Chr.
Thermae Antoninianae.
Forum Nervae.
Theatrum Marcelli.
Palazzo Laterano.
Palazzo Doria Pamphilj, Via del Corso 305.
Museo Athanasius Kircher, Piazza del Collegio Romano 4.
Palazzo Colonna, Piazza SS. Apostoli 66.
Santa Maria della Pace, Arco della Pace 5.
Santa Maria in Vallicella , Via di Governo Vecchio 134.
Teatro Metastasio, geopend in 1841, in 1936 afgebroken.
Marcus Vipsanius Agrippa (63 v.Chr.-12 v.Chr.). In 27 v.Chr. werd Agrippa voor de derde maal consul, met Augustus als collega. In dat jaar liet hij het Pantheon bouwen.
De latere Keizer Augustus (63 v.Chr.-19 n.Chr.).
Aedes Castoris.
Domus Aurea.
Belichting door Bengaals Vuur, dat wil zeggen met een mengsel van buskruit en metaalpoeder dat een fel en relatief lang brandende, gekleurde vlam afgeeft.
De Basilica di San Paolo fuori le Mura is in de vierde eeuw gebouwd.
L’abbazia di San Paolo fuori le Mura .

Signor W. Maris, Grand Hotel Roma ^[1]

Amst. 20 Maart

Beste Maris,

Zo even je aardigen brief uit Rome omtvangen. Ik begrijp dat mijn brief niet aangekomen is. Ik schreef volgens uw verzoek een langen uitvoerigen brief, vol inlichtingen over Florence, Rome en Sienna, etc. Ook noemde ik een goed pension in Florence en een goed hotel (Hotel Suisse) ^[2] in Rome. Het spijt mij erg dat mijn brief is verloren geraakt. Ik zond hem naar Nice naar Uw opgegeven adres met verzoek dezelfde op te zenden als ge vertrokken zoudt zijn. Het was zoo’n geringe moeite die ik gaarne voor u deed en ’t spijt mij gij nu denkt dat ik uw verzoek te veeleisend vond. Toen wij in Italië waren zijn ook veel brieven verloren gegaan. Verzuim niet Sienna te zien. ^[3] Daar zijn de prachtigste peintures. Onze hartelijke groeten ook aan de heer Van Houten.

Thérèse S. ^[4]

Informeer eens in Nice aan uw hotel of mijn brief daar is aangekomen?

Het Archief Simon Maris en familie bevat een ansichtkaart van Thérèse Schwartze die Maris op zijn reis ontving
Grand Hôtel Suisse, Rome.
Sienna maakte geen deel uit van de reis van Maris en Van Houten.
Maris aanschouwde op 6 maart in Florence het zelfportet dat Thérèse Schwartze maakte in opdracht van de Galleria degli Uffizi.

16 Roma 20 Marzo 1899. Gallerie Barberini

^[1] met z’n mooie Raphael en ^[2] Guido Reni, Beatrice Cenci, ^[3] 2 koppen. Gallerie Nationale Palais Corsini.

^[4] Mooie Murillo. ^[5] Villa Farnesina met musée, plafond van Raphael.

Chiesa de St Jean de Latran

^[6] waar Constantijn ^[7] gedoopt is.

’s Avonds naar Teatro Constatzi,

^[8] ^[9] Venus in wit met diamant ^[10] Galleria Doria

^[11] – met den Leo X van Velasquez ^[12] – Portretten Van Dyck, Titian, etc.

Nu vind ik weer een datum. Roma 20 Marzo 1899. Gallerie Barberini alwaar zich bevindt een mooie Raphael, en Beatrice Cenci geschilderd door Guido Reni.

Bij een bezoek aan de Castello S^t Angelo ^[13] zagen we de gevangenis waar Beatrice Cenci een jaar vertoefd had en toen onthoofd is. ^[14] Verderop die van Benvenuto Cellini die is weten te ontvluchten. ^[15] Hij en Michel Angelo waren hevige Republiekeinen.

In Palazzo Corsini bevindt zich misschien wel t mooiste portret van Velasquez (dat van Leo X). Verder een goede Murillo en veel meer van groote meesters. t Paleis zelf is heel mooi. De familie C. bewoonde het en heeft de Cour smaakvol ingericht.

59 De Villa Farnesina laat ons een mooi plafond van Raphael zien.

Chiesa S^t Jean de Latran is een mooie kerk en de Baptisterie heet de plaats te zijn waar Constantijn gedoopt is.

Die avond hebben we Teatro Constatzi met onze aanwezigheid vereerd. Een comique die alle typen nabootste. In dat zelfde teatro werd een concert gedirigeerd door Pietro Mascagni.

De Galerie Doria bezit een van de mooiste portretten van Velasquez (Leo X). Ook van Van Dyck en Titien.

Iets later kwamen we in galerie Colonna.

^[16] Deze collectie, hoewel niet groot, bezit de Chefs d' Oeuvres van Van Dyck, Holbein, Veronése, Titien e.a.

Nog 2 kerken zagen we, n.l. Settimana Santa ^[17] en S^te Maria in Via.

^[18] ^[19]

Palazzo Barberini.
Ritratto di giovane donna (La Fornarina).
Donna con turbante.
Palazzo Corsini.
Madonna col Bambino van Bartolomé Murillo. Nota bene: na deze reis zou “moeder met kind” Maris’ hoofdthema worden (om na het overlijden van Thérèse Schwartze, in 1918, te proberen portretschilder te worden in dienst van de beau-monde).
San Giovanni in Laterano.
Flavius Valerius Aurelius Constantinus, de eerste Romeinse keizer die het christendom zou hebben aangehangen.
Teatro dell’Opera di Roma (1880) heette tot 1926 Teatro Constantzi, naar oprichter Domenico Costanzi (1819–1898).
Op 20 maart 1899 toonde Constanzi de opera Iris van Pietro Mascagni.
Mogelijk Fontana di Venere nei Giardini di Villa Doria Pamphilj.
Galleria Doria Pamphilj.
Galleria Doria Pamphilj bezit een Velasquez waarop Innocentius X staat afgebeeld, niet Leo X.
In hetdagboek laat Maris dit bezoek drie dagen later plaats vinden.
Beatrice Cenci (1577-1599) vermoordde haar gewelddadige vader, werd gevangen gezet in de Engelenburcht en in opdracht van paus Clemens VIII onthoofd.
Cellini werd in 1537 op verdenking van verduistering van edelstenen uit de pauselijke kroon in afwachting van zijn onthoofding opgesloten in de Engelenburcht. Cellini wist te ontsnappen en werd, na opnieuw te zijn opgepakt, gratie verleend.
Palazzo Colonna.
Settimana Santa is geen kerk maar de Goed Week: de zeven dagen die voorafgaan aan Pasen.
Santa Maria in Via: basiliek nabij de Via Flaminia.
In het dagboek laat Maris het bezoek aan Palazzo Colonna en Santa Maria in Via drie dagen later plaats vinden.

23 Mazo. Chateau St. Ange. 11 uur. 12 uur kanonschot. ^[1] Kerker van Benvenuto Cellini en Beatrice Cenci.

’s Middags Gallerie Colonna, mooie Van Dyck, mooie Titian, Veronèse, Holbein. Kerken – Settimana Santa Santa Maria in Via.
(z. m. vH)

Sinds 1847 klinkt, in opdracht van paus Pius IX, dagelijks om twaalf uur een kanonschot opdat de klokken in de stad gelijk gezet kunnen worden. Tot 1903 klonk dit schot vanaf de Engelenburcht, nadien vanaf Piazza Garibaldi.

24 Marzo. Accademia di Benito Arts San Luca.

^[1] ^[2] Titien, school Rembrandt, kind fresco, mooie jongen van Jan Sch...foto, fotographie, bloempjes, 2 meisjes.

Ontmoeting met Mr. Luden uit Arnhem ^[3] op den electr. tram. ^[4]

Den 24 Maart zagen we de “Beaux Arts” Academia. Voor t meerendeel bevat dit copiën naar groote meesters. Er is een fresco (een kind) dat zeer goed is.

Gaande naar de S^t Pieter ontmoet ik den heer Luden van Arnhem. In de S^t Pieter is dienst en den teen van den heiligen Pieter wordt druk gezoend.

Accademia di San Luca of Accademia di belle arti di Roma (sinds 1577), tot 1934 gehuisvest in de Chiesa dei Santi Luca e Martina, nadien in Palazzo Carpegna.
In 1904-1905 was Maris voorzitter van Vereeniging Sint Lucas in Amsterdam.
Mogelijk Henri Luden (1850-1900), bewoner van landgoed de Sterrenberg, getrouwd met Jacoba Willet, nichtje van de Amsterdamse kunstverzamelaar Abraham Willet. Abraham Willet bezat onder meer werk van Jacob en Willem Maris en liet zich in 1853 portretteren door Johann Georg Schwartze, vader van Thérèse Schwartze.
Vanaf 1895 reed een elektrische tram op het traject Termini–Piazza San Silvestro, lengte ruim 2 kilometer.

25 Marzo. Museo Kircher

^[1] met mummies en versteende menschen ... Feestdag kerk, ^[2] musea gesloten.

In Musee Kirchner zagen we mummies van ’t langkoppenras en versteende menschen (die niet zoo goed geconserveerd waren als die te Pompeii). Vele voorwerpen uit t ijzertijdperk.

Dit is een feestdag der kerk (en de musea zijn gesloten ’s middags).

Museo kircheriano, Piazza del Collegio Romano 4.
Lazaruszaterdag.

26 Marzo. Zondag. St. Piere 10 heurs. Geen muziek. Dienst. Zoenen van den heiligen Pieter de rechterteen. ^[1]

Om 10 uur den volgenden dag woonde ik een dienst in de S^t Pieter bij. De zang van een 8oo tal geestelijken klonk mager in de groote kerk en t orgeltje als begeleiding was treurig. Klein is de kerk niet te noemen. Zoo groot als hij is lijkt hij niet!

61 De Pieta van Michel Angelo rechts naast de ingang is prachtig. Onze gids vertelde ons dat er een fout aan dat beeld was – en nog hebben ze de kerel niet uit Rome verbannen. Hij zei, meneer onze gids, dat de moeder te jong was voor in vergelijking met tot haren zoon. Hij leeft nog!!!

Ook heeft Canova daar leeuwen! ^[2]

De Belgische Illustratie, Jaargang 11, Antwerpen 1878-1879: Er gaat geen dag voorbij zonder dat men den rechter voet van het beeld [van den H. Petrus in de Sint-Pieterskerk te Rome] komt kussen. Sinds eeuwen wordt op die wijze in de Eeuwige Stad aan den H. Petrus hulde gebracht, en ten gevolge daarvan zijn de teenen van het beeld, niettegenstaande het van brons is, reeds bijna half afgesleten.
Monument voor Paus Clemens XIII 1792, Antonio Canova (1757-1822).

27 Marzo. Maandag. Rijtoer naar buiten naar ’t graf van Augustus

^[1] en door de Porto di Popolo

^[2] terug.

Welk graf bezochten Maris en Van Houten? Het Mausoleum Augusti ligt aan de stadszijde van de Porta del Popolo. Daarbij deed het restant van het mausoleum dienst van 1870 tot 1936 dienst als concertzaal.
Porta del Popolo.

28 Marzo. Koopen van foto’s Gallerie Doria, Colonna. ^[1]

De afstand tussen Galleria Doria Pamphilj en Palazzo Colonna: 5 minuten lopen.

29 Marzo. ’s Middags Mascagni ^[1] gezien als dirigent en ’s avonds 17 naar de opera Rigoletto ^[2] geweest in de Teatro Drammatico Nazionale.

^[3]

De opera Rigoletto in ’t teatro Drammatico Nazionale is goed van stapel geloopen, zoover we, over de 1½ acte die we er van zagen, konden oordeelen.

Pietro Mascagni (1863-1945).
Rigoletto (1851), opera van Verdi.
Teatro Drammatico Nazionale, opening: 1886, sluiting: 1929.

30 Marzo. Donderdag. ’s Morgens 9.10 naar Tivolo.

^[1] Vandaar rijtoer naar Villa (Bagni zwavelbaden gezien | Aquae Albulae

^[2] | 20°C ^[3] | Palombara)

^[4] Villa Adriana

^[5] (138 ^[6] ap. JC) Teatro, Maris en Van Houten maakten hier een foto.

^[7] Zaal van de wijsgeeren, ^[8] ’t bad, ^[9] gevonden aldaar de Venus van het Capitole ^[10] en ’t reuzenbeeld met de kindertjes, ’t paleis, de ontvangstzaal Triclinium, de schaduwlaan, ’t paradeveld, de kazerne, het hospitaal, de zaal der Philosofen, ’t Triclinium. La Villa d’Este!!!

^[11] Verrukkelijk weer. Mooie fonteinen. Zalen met beschildering. E. Zassano ^[12] en Muziano ^[13] Hoge fonteinen, grotten, stallen, hooge cypressen, prachtig weer. De fotografiënkoop in de vlucht, de dunsnijerij. Stank van Bagni, zwavel. ... bloembergen. Bewaker Andrea, Papa Gabriel en z’n vrouw, groeten aan vrienden en bekenden.

Op Donderdag den 30 Maart. ’s Morgens naar Tivoli gestoomd circa 1½ uur met de trein. Een rijtuig brengt ons naar Villa Adriana (135 jaar na JC).

In Villa Adriana werd gevonden de Venus van t Capitole en met anderen nog t reuzenbeeld met de kindertjes van t Vaticaan.

Die 135 jaar na J.C. slaan niet op t rijtuig doch op de Villa Adriana (missichien overbodig?)

We bezochten het paleis van Hadrianus, de kazerne, t hospitaal, de zaal der philosofen, de schaduwlanen, de colonade, t Triclinium.

Ons dejeuner gebruikten we te Tivoli, op een hoog plateau van waar we de Cascades en t dal konden zien.

t Was een mooie dag en t bezoek aan de Villa de’Este zal ik nooit vergeten. Door t Chateau bereikten we de tuin (die steeds daalt). Overal vindt men fonteinen en watervallen snel stroomen, hier en daar grotten, valleien, hoge Cipresbomen die deftigheid verkondigen, vijvers en t vierkant afgezet waarlangs groote vazen, hier overal dicht begroeit met struikgewas en hier en daar sierlijke boomen.

Onder de verschillende fonteinen was er ook een die niet een genoegzamen directe kracht van water kon vinden en waarop t systeem van Heron ^[14] toegepast was.

De tijd laat mij hier evenredig gelegenheid als de plaatsruimte – Uw zusters schreef ik er uitvoeriger over. Ik geloof dat we dien dag veel genooten hebben.

63 In grootte haast kochten we een paar foto’s en reden naar de trein. Voor Rome kwamen we te Bagni, waar men zwavelbaden kan nemen (aquae albulae. 20°C | Palombara). Dit water heeft een melkwitte kleur en ruikt alles behalve aangenaam.

Tivoli ligt 20 kilometer ten oosten van Rome.
Albulae Aquae: thermische baden uit de Romeinse tijd, sterk zwavelhoudend, 6 km ten westen van Tivoli.
Het water in de Albulae Aquae heeft een temperatuur van 24°C.
Palombara Sabina, 16 km ten noorden van Tivoli.
Villa Adriana ligt 6 km ten westen van Tivoli.
Hadrianus (76-138) liet de residentie tussen 126 en 134 aanleggen.
Het archief bevat een foto van Van Houten in het Teatro Marittimo.
Bibliotheek bekend onder meerdere namen: Tempel van de Stoicijnen, Huis van de 7 wijzen, Huis der filosofen, Bibliotheek der filosofen.
Het Pecile, ruim 100 bij 26 meter.
De Capitolijnse Venus werd in de 17de eeuw gevonden in de tuin van de familie Stanzi in de nabijheid van de San Vitale, Rome.
Villa d’Este, Tivoli.
Ercole Sassano.
Girolamo Muziano (1532-1592).
De fontein van Heron is een systeem dat in de eerste eeuw werd ontwikkeld door de Griekse wetenschapper Heron van Alexandrië, waarbij door hoogteverschillen druk wordt opgebouwd in twee luchtdichte vaten, van waaruit een fontein water om hoog spuit dat in een derde, open vat wordt opgevangen en opnieuw aan het systeem wordt toegevoegd.

1 Aprile. ^[1] Inkoopen gedaan. St. (Goede Vrijdag). Café de Rome. Dejeuner in Restaurant de Rome. Foto’s gehaald.

’s Avonds gewandeld.

De 31 maart deden we nog eenige inkoopen, dineerden in t Café de Rome en ’s avonds een wandeling door de stad.

De via Nazionale en de via Corso zijn wel de hoofdwegen en de menschen die elkaar willen ontmoeten of voor plezier naar de stad gaan, frequenteeren de café’s der Corso. In de Italiaansche steden is het veel de gewoonte der heeren om zich op de hoeken der drukke straten te posteeren om zoodoende de voorbijgangers beter te kunnen opnemen. Wij hebben ons daar weinig aan schuldig gemaakt. ^[2]

Niet juist: goede vrijdag viel in 1899 op 31 maart.
Louis Couperus, De straat, in: Van en over alles en iedereen, Veen uitgevers, Utrecht/Antwerpen 1990: ‘De jongens van Rome' noemen wij al die staande heeren en jongelui, die, na even bij Aragno te hebben een caffé-latte als eerste-déjeuner genuttigd, verder den morgen zoek maken door, tot aan het lunch, te staan voor het café Aragno. Beminnelijke levensopvatting! Charmant dolce-far-niente, geëmailleerd met de fijne indrukjes van fláneerende – ik meen, géestelijk fláneerende opmerkings-genialiteit! Een genialiteit, een flánerie, een dolce-far-niente, waartoe echter ook, behalve zielerust, esprit en eenige lire in vestjeszakje, noodig zijn en zéer noodig zijn: krachtige kuitspieren en aplomb op de schoenzolen! De ‘jongens van Rome' voor Aragno bezitten – wees er overtuigd van! – alle deze kwaliteiten, materieel en immaterieel, en... staan, en genieten hun morgen.

1 Aprile. Zaterdag. Inpakken. Morgen naar Napels. Dejeuner Ristorante di Roma. St. Pierre 11 uur ^[1] dienst in het rood gehuld. Muziek.

Den 1 april is den geheelen S^t Pieter in t rood gehuld en was er muziek. Vandaag moeten we inpakken en morgen naar Napels.

Voor ik uit Rome ga, wil ik nog herinneren aan t Vaticaan dat apart achter in m’n dagboek staat. Wat is dat plafond in de Sixtijnse kapel ^[2] prachtig (Michel Angelo en t laatste oordeel ^[3](hoewel erg beschadigd) een reuzecompositie!) Verder de schilderijen van Rafael en anderen! De Chambres van Raphael ^[4] die wedijveren met ’t plafond van Michel Angelo, de origineele beelden, Discobole, ^[5] de Laockoongroep , ^[6] Apollo, ^[7] Zeus, ^[8] gladiator, etc.

In de bibliotheek (die 137 meter lang is) hadden we een mooi uitzicht op Pausen’s tuin. Origineelen van Virgilius, Dante, etc.

65 De loges van Raphael zijn niet van een zoo groote beteekenis. De tapijten met ontwerpen van Raphael zijn nog rijk van kleur doch door de zwerftochten die ze gemaakt hebben, is er veel van t mooie verloren gegaan.

Tapis de Raphael (tapisterie)
Hiervan zag ik de cartons in 't South Kensington Museum, ^[9] die de koningin van Engeland bij de tijd daar ter bezichtiging stelt.

Paaswake geleid door Leo XIII, paus van 1878 tot 1903.
Cappella Sistina.
Giudizio universale in de Sixtijnse Kapel.
De Stanze di Raffaello in het Apostolisch Paleis in het Vaticaan.
Marmeren kopie van de oorspronkelijk in koper uitgevoerde Discobolus, in 1790 gevonden in Tivoli en verworven door het Vaticaans museum.
Laocoonte e i suoi figli, marmeren beeldengroep uit de eerste eeuw, in 1506 gevonden in een wijngaard in Rome.
Apollo del Belvedere, marmeren beeldhouwwerk uit de klassieke oudheid, in 1489 teruggevonden.
Zeus di Otricoli, klassiek Romeins beeld in 1775 teruggevonden nabij Otricoli in Umbrië.
Het South Kensington Museum was in 1852 geopend als Museum of Manufactures en kreeg op 17 mei 1899 zijn huidige naam: Victoria and Albert Museum.

2 April. Zondag. 1^ste Paaschdag. Naar Napels. 8.20 vertrek. 1.36 aan. 4 uur dejeuner. 18 Napels 2.

’s Middags aquarium.

^[1] Electrische visch Torpille. ^[2]

’s Avonds la via Nuova 68. ^[3]

Gewandeld in de Galleria Umberto I.

^[4] Zeer groot, mooi en goed verlicht.

De paarden hebben, zeer eigenaardig, een hoofdstel zonder bit. De wagens zijn zeer kort en bijna geen plaatst voor de beenen.

De steenen der straten even groot als in Florence doch zeer ongelijkmatig en is een rijtuig na de maaltijd niet aan te raden.

2 teersappige steenkoolzwart oogige
De zon mild met glansch, op bladen op water, geeft een diamanten schittering ter ... ter versiering aan z’n feeën, de sierlijke feeën van boomen. ’t Zoele windje wat kan lachen en ’t ons mij kan kussen te gelijk. Hun takken geritsel, hun bladen geruis vertelt ons mij

Zondag den 2 aprile (1^ste Paaschdag) vertrekken we naar Napels (8 uur 20) en arriveeren daar om 1 uur 36. Tegen half 4 kregen we eerst iets te nuttigen, wat niet onwelkom was.

Daarna bezoek aan t Aquarium, waarvan men zegt dat t t meest complete van Europa is. De schok die de electrische vis mij aandeed voelde ik den geheelen dag (electr. visch = Torpille)

Daarna gewandeld door de galerie Umberto I die royal gebouwd is en ’s avonds mooi verlicht.

Op te merken valt de groote armoede, de vuilheid van t volk, hun luidruchtigheid en plezier waarachter groote melancholie verscholen zit.

De paarden zeer klein, blijken sterk en loopen hard. Ze hebben een vreemd hoofdstel, geen bit in de mond (een klep op de neus en achter de lip een getand plaatje, men trekt zoodoende de bek mond toe.)

De steenen zijn even groot als in Florence maar lang niet zoo gelijkmatig (iets wat 't rijden ondoenbaar maakt). Koetsiers zijn lastig, overvragen altijd en zijn nooit tevreden. t Bedelen in Napels is niet erger als in andere steden in Italië.

Stazione zoologica Anton Dohrn, sinds 1872, gelegen in het stadspark Villa Comunale.
Torpille Ocellée is de Franstalige aanduiding voor Sidderrog.
Napels kent heden ten dage geen Via Nova.
Galleria Umberto I, overdekte winkelgalerij met luxueuze winkels, geopend in 1890.

3 April. Maris ^[1] Musée Nationale

^[2] – Titien, Paul III. ^[3] Domenico Viola ^[4] + Sabbatini da Salerno ^[5]. Velasquez. Groote Bacchus.

De volgende morgen, d. i. 3 april, heb ik t musée Nationale bezocht. Mooi is t portret van Paul III door Titien, en de kardinaal in t rood gekleed. Kranach, ^[6] Rembrandt, ^[7] 67 Albrecht Dürer, ^[8] Holbein, Demenico Viola en Sabbatini da Salerno – en t juweel, de pastel van Velasquez –

Maris bezocht het Museo di Capodimonte zonder Van Houten; zie ook het reisverslag van deze dag.
Museo di Capodimonte.
Ritratto di Paolo III, 1543, Titiaan.
Domenico Viola (± 1610-1696)
Andrea Sabbatini (1487-1530).
Volgens de Guide général du Musée Nationale de Naples uit 1884 bezat het museum een werk uit de School van Cranach: La prédication du Baptiste.
Guide général du Musée Nationale de Naples: Portrait du maitre lui-mème, ( àgé de 60 ans).
Guide général du Musée Nationale de Naples: Triptyque d’une riche composition représentant la Nativité.

4 / ’s Middags Ristorante Pallino,

^[1] Via Tasso. Heerlijk op het terras gezeten. Oud vrouwtje 10 cent beneden naar ’t Panorama. ^[2] Terug naar Grand Hotel. ’s Avonds Galleria Umberto I.

’s Morgens ^[3] naar Cook. ^[4] Langs de straten gewandeld. Manden ophalen, geiten aan de deuren. ’s Middags naar. ’s Middags geroeid op de Golf van Napels. Schelpen gekocht, frutta di mare. ’s Avonds naar Circo del Varieté.

Den 4 maart ^[5] zijn we ’s middags naar Via Tasso gereden hoog boven Napels. Ziende over de golf zaten we op t terras van Ristorante Pallino onder het genot van zang (natuurlijk de Santa Lucia). Heel beneden staan de arme vrouwtjes met de handen omhoog en wachten op de zegen (die in de vorm van 10 centimes stukken naar van boven komt).

Na t diner in Grand Hotel gingen we de ... zien, en even zitten in de Galerie Umberto.

De menschen die in Napels hoog wonen, laten een mand aan een touw zakken en groenteboers, bakkers en melkverkoopers nemen er t geld uit en stoppen er de waar in en de vrouw haalt t weer naar boven. In Napels kunnen ze niet gelijk bij ons de melk ... – de geiten en koeien komen bij de menschen aan den deur.

Ook wordt er veel frutti di mare gegeten, schelpdieren die in de golf gevischt (worden) en meestal gebakken of rauw gegeten genuttigd worden. Ik herinner me nog dat wij roeiende op de golf die dieren van een visscher kochten en ze hen levend verslonden.

Het destijds bekende restaurant Pallino aan Via Tasso dat schrijvers en intellectuelen tot zijn vaste gasten rekende sloot al in 1894 voor het laatst zijn deur.
Panorama da Via Tasso, c c. 1900.
Noteerde Maris hier eerst de bezigheden van die middag en daaronder die van de ochtend?
Thomas Cook, agentschap voor de verkoop van transportbiljetten, sinds 1845.
Maris vergist zich hier in de maand.

5 Aprile. ’s Morgens klooster San Martino

^[1] Gezien kerk en ’t Bellevue: ^[2] een prachtig gezicht over Napels Maris en Van Houten maakten hier een foto.

^[3] en ’t dorp Ponticello.

^[4] Chartreuse ^[5] geproefd. Langs Via Tasso naar huis gebuffeld Om 5 uur boodschappen gedaan. ’s Avonds naar Teatro San Carlo

^[6] (Mefistofele) ^[7] ’t grootste theater ^[8] van Europa. Groote zitplaatsen.

Den 5 april gingen we naar ’t klooster San Martino, zagen daar ’t Panorama van de stad, kochten er Chatreuse. Langs via Tasso naar huis. ’s Avonds hebben we “Mefistofele” genoten in teatro san Carlo (t grootste theatre van Europa).

69 t Volk, zoowel te Genua, Florence als Napels gedraagt zich in de theatres niet zoo gentlemanlike als bij ons.

Kartuizerklooster Certosa di San Martino.
Panorama da S. Martino.
Maris maakte op deze locatie twee foto’s die terug zijn te vinden in archiefdeel 0257.92.
Ponticelli, zichtbaar vanaf Maris’ uitzichtpunt, is de samenvoeging van twee kernen die tot 1947 werden aangeduid met Ponticello grande en Ponticello piccolo.
Kruidenlikeur gemaakt in kartuizerklooster.
Teatro San Carlo.
Mefistofele: opera uit 1868 van Arrigo Boito (1842-1918).
3000 zitplaatsen.

19 6 Aprile. Bestijging der Vesuvius.

^[1] ’s Morgens om 9 uur van Cook’s office met den generaal Boyart uit Brussel en diens vrouw – langs de dokken en door nauwe straaten waarin kinderen halfnaakt over de straat rollen en meisjes sinaasappels aanbieden.

Om 1 uur op het hooge plat der Vesuvius. Onderweg guitare en mandoline muziek. Prachtig panorama. Beneden Herculaneum^[2]

en een deel van Pompeï. Geweldige brokken lava. Op ’t 1^ste plateau gedejeuneerd. Daarna met de Funicular naar de top.^[3]

Vanaf station naar de krater is een geweldigen tocht. Mannen met touwen en draagstoelen ^[4] helpen de menschen door ’t pulver waden, om er hun hoofd boven uit te houden. De rook van de Vesuvius belet het zien niet aléén, de stof zaait de ogen vol, de neus wordt gelaafd met zwaveldamp. Als een van de karavaans vertrekken, komt er een op z’n Afrikaansch terug, geheel zwart. ’t Is een mooie voorstelling en de hel als men aan de rand v/d krater staat. ’t Dondert er en de rook rolt er met dikke wolken uit. De warmte komt je tegemoet en men weet dat daar een vuurbol is.

(Wat een paradijs voor een zelfmoordenaar. Daar in te springen, eerst te stikken en dan totaal tot asch te harden en lustig omhoog naar buitengeworpen, zoo eventjes verpulverd.)

Terug met ’t rijtuig bespannen met 3 paarden (om 6½ ure thuis) –

’s Avonds in de Cour van ’t hotel Tarantella dans ^[5] met een snoepje van een Italiaans meisje dat ons haar foto kwam aanbieden. Begeleiding van gitaarmuziek, dood gewaande broers en neven.

Wandeling langs de zee. Naar bed.

Den morgen van 6 april moesten we ons haasten om circa 9 uur bij Cook and sons te zijn. Ons gezelschap, de heer generaal Boyart en diens vrouw, viel ons erg mee en waren we binnen korten tijd in druk gesprek.

Een landauer bespannen met drie paarden reed ons door de arme wijken van Napels waar kinderen geheel en ten dele naakt in t vuil over de straat rollen en veel sinaasappelenverkoopers en verkoopsters ons lastig vallen.

Over een steeds hellende weg aan beider zijden met stukken lava bedekt, kwamen we na circa 3½ uur rijden op ’t 1ste plateau (alwaar de lunch gebruikt werd).

Onderweg hadden er t mooie weer en de gitaar en madolinespelers ons in gunstigen stemming gebracht.

Nu gingen we in de Funicolaire verder op. Deze Funicolaire gaat zeer stijl omhoog (kabel) en is zeer bepaald angstig om te zien.

Bij aankomst hebben we circa een kleine 20 minuten nog te lopen om aan den rand van de krater te komen. En dan eerst begint de moeilijkheid van den tocht. De wind jaagt ons de asch in de oogen. De zwaveldamp benauwd ons. De asch en rook maakt ons zwart en de lava asch doet ons meer achter- dan voorwaarts komen. Gidsen met touwen trekken ons. Achter mij zie ik U genomen op de schouders van 2 stevige kerels. Evenzoo de vrouw van de generaal. Alles hijgt, blaast, hoest en dampt. Eindelijk komen we aan den rand, en daar is een geweld en 71 gedonder, een ware representatie van de hel. De rook belet ’t zien der vlammen en rolt er met dikke wolken uit. Dichtbij in t zand zijn overal gaten die te veel warmte afgeven om er de hand boven te houden.

Na een minuut dat hevig donderen gehoord te hebben, zakken we weer omlaag. De meesten gearmd met hunnen gids.

(Bij ’t opgaan lukte ’t me nog even een kiekje van U op te nemen. Veel is ’t niet geworden. De rook verduisterde teveel alles.)

Eerst bij ’t station der Funicolaire gekomen keken we elkaar aan en konden niet naleten elkaar om t hardst uit te lachen!! Nikkers waren we en de koning der Nikkers was U, Meneer C.J.!!

Bij de Restaurant gekomen begond de schoonmakerij (die nogal primitief was) en toen ongeveer in 4 uur terug naar ons Hotel. Als souvenir hebt U nog stukken Lava waarin vastzitten t geld wat U gaf.

De generaal en z’n vrouw, die er veel lust in hadden Cacao met lava te vergelijken, waren zoo vriendelijk ons bij hen in Brussel te noodigen. Wanneer geven we daaraan gevolg? Zien we die Vesuviusmenschen ooit weer terug! Ik hoopt! Het waren aardige luidjes!!

Le Generale Boyart et sa femme en nègre. Representation a la Vesuve.

Dien avond danste men in de Cour van t Hotel de Tarantella en een snoeperige Italiaansche schoone van circa 15 jaar met een heel klein mondje bood ons hare foto aan.

Na een wandeling langs de zee zochten we per lift ons mandje op.

De Vesuvius heeft een hoogte van 1281 meter.
Herculaneum: stad uit de oudheid, gelegen tussen Neapolis en de Vesuvius, die bij de uitbarsting van de Vesuvius in 79 n.C. door 19 meter lava en as werd bedekt.
Stazione superiore della Funicolare al Vesuvio, vanaf 1880.
Draagstoelen op de Vesuvius, ± 1880.
Tarantella: Italiaanse dans.

7 Aprile. Vrijdag – Gevaren. Antwoord van de generaal.
’s Avonds gewandeld door de Passage. Naar huis.

Vrijdag 7 April. Een dolce fare niente, varen op de Golf van Napels. 73 Verder de geheele dag wat heen en weer geslenterd door de straten (de salita’s) van Napels.

8, 9, 10 Aprile. Zonder emoties. De Heer vH verkouden.

Eten in ’t hotel verukkelijk!

Aangaperij der burgerjuffies van de dame met de grote hoed. – Champagne!

De dansen ’s avonds 20 in de cour v/t hotel. Mooie meisjes met de castagnettes. De brunettes van de Strada di Santa Lucia.

Mooie straten in Napels zijn: Piazzetta S. Anna di Palazzo,

Salita S. Anna di Palazzo.

Vico Tiratoio

slavenmarkt, koetsiers trein Pompeï, ^[1] de ’t oude mannetje.

t Dagboek geeft van 8,9 en 10 april weinig te vermelden op. Als U naar uw kantoor schreef, amuseerde ik me in dien tijd met wandelingen langs de Strada di Santa Lucia en de daaraan verbonden achterbuurtjes. Vrouwen en meisjes maken er hun tocht op op straat, reinigen zich en elkander, ten aanschouwen van ’t publiek.

Herinner ik mij nog ’t 12 jarige meisje dat ’t haar kapte van eener 10 jarige en geen haarlintje hebbende zich maar een strookje van hare rok scheurde (ik geloof de rok bestond uit niets anders dan strookjes). ^[2]

Wat wel vermelding waard is voor een Italiaansch hotel: hier is t eten meer dan goed. En na het eten laat ’t zich geweldig aanzien. Dikwijls namen we na den eten ons kopje mokka en een sigaar en als we uitgerust waren van t eten togen we verder.

We zagen nog op een dezer avonden een dans met castangettes. Een brunette van de Strada di S Lucia had zulken vervaarlijk groote ogen dat ’t onderstreept in m’n dagboek staat. Ik zie haar weer duidelijk, die vrouw van t volk die in een oproer voorop gaat en zich zal laten doodschieten als ’t moet, liever dan om te keeren. Wat tegenstelling met die verwende viezige meisjes uit t Grand-Hotel te Rome, die hun vies gelaat beverven en hun maag bederven, hun week lichaam nog weeker maken. Laf!! Net enen door een verdorven stam in t leven geroepen en kunst 75 matig in leven gehouden. Sterf af. Beteeken wat!

De Piazzetta S^t Anna di Palazzo en de Salita van die naam – de Vico Tiratoio, ’t heeft veel nog van een slavenmarkt.

Dat Maris op 10 april de trein naar Pompeï noemde is merkwaardig, gezien het feit dat hij die stad pas op 13 april zou bezoeken. Mogelijk doelde hij op de reis naar de Vesuvius, op 6 april, ten opzicht waarvan Pompeï komend uit Napels in het verlengde ligt.
Zie dagboek 16 april 1899.

4 dagen tocht in de omtrek van Napels – ’s Morgens om 9 uur naar Capri. ^[1] Stoomboot ligt klaar. Aan boord bemerkt na honderden groen gehoede Duitschers van een Berlijnsche zangvereniging. Jongens die met kleine bootjes om de boot heen roeien en geldstukken opduiken. De boot gaat in beweging. Prachtig weer. Muziek. Veel zeezieke dames.

We doen Sorrento

aan. Naar de blauwe grot,

^[2] 2 aan 2 in bootjes. (Een Duitscher op de trap v/d boot stijgende verliest zijn kijker van 36 mark, z’n vrouw klaagt.) Alle Duitschers vinden de blauwe grot Wunderschön!! Badende jongens in de Blauwe Grot (Grotta Azzurra).

Van daar naar Capri. Gegeten in Hotel Continental

^[3] (aan de zee). Mooie kralen ^[4] gekocht. Met een rijtuig naar de stad Capri.

Onderweg ciroenen en sinaasappelen gekocht (... groot).

Om 5 uur ’s middags naar Sorrento. Met de boot van ’t schip naar Hotel Tramontano

^[5] alwaar ’s avonds in de avond de bekende Tarantelladans werd uitgevoerd. Zeer gracieus!

Wandeling door de stad. ’s Avonds in de Kneip van Bismarck.

Hier begint de 4^daagsche tocht in den omtrek van Napels. Cook heeft ons van biljetten voorzien. ’s Morgens om 9 uur worden we naar de boot geroeid (die Naja heet). Er wordt als gietaar gespeeld. Jongens en mannen zwemmen om ’t schip om de 10 centimesstukken die in t water geworpen worden op te duiken. Er zijn zoowat 200 duitschers aan boord, allen met ’t zelfde groene hoedje. Ze hadden in Napels een concert gegeven.

De boot gaat in beweging voor Capri. t Is prachtig weer en de zee erg blauw. Even na ’t vertrek zien we al eenige groenhoedjes zeeziek.

Mooi dat Napoli in de verte te zien liggen – We doen Sorrento aan en gaan dan naar de blauwe grot. De ingang der grot is niet groot en moeten de schuitjes dus klein zijn. 2 aan 2 gaan we erheen. In de grot is t een licht blauw en de jongens die er zwemmen zijn zilverachtig getint. De grot is niet groot (t licht door t water opgevangen schijnt komt zoo in de grot).

Alle Duitschers teruggekomen roepen: wunderbar, wunderschön! Een onhandigen grooten Duitscher die juist weer ’t zelfde wilde verkondigen als z’n voorgangers, werd er van weerhouden doordat zijn kijker (of operaglas) in t mooie blauwe water gekomen was en er goed in doordrong. Z’n vrouw vertelde den volke 77 dat ’t ding 36 mark gekost had – naar ’s mans vrije keuze wierp hij trotsch het foudraal den kijker na, wat later de onder Captein weer opvischt. ’t Was wonderbar!!

Bu stoomen we naar Capri. Groote booten halen ons af. O schoon geslacht van t zonnige Capri, ge houdt er sterk de hand aan dat menig geknipoog van uwen heer en meester ... wordt teweeggebracht.

Groote booten komen op ’t schip af en brengen de menschen bij groepen van 15 tot 20 aan wal. Hoger op, op een rots aan zee, is een Restaurant gebouwd (Hotel Continental). Na de lunch nemen we een rijtuig naar de stad Capri. Onderweg bieden ze ons pas geplukte groote citroenen aan (waar ik er nog een mee naar Holland bracht). t Is mooi zoo citroen aan de boom te zien met z’n schoon gevormde blaren. Hier zijn veel citroen en mandarijnboomgaarden. De stad Capri, hoewel niet groot, is heeft een gezellig aanzien. De steenendraagstertjes en t jeugdige volk is er zeer mooi. Voor een 10 centimen stuk wijzen ze de vreemdelingen de weg. Zoo dwaalden wij door heele kleine (soms ten dele overdekte) nauwe gangetjes.

Om 5 uur komt de boot die ons naar Sorrento zal brengen.

Veel schilders uit alle landen brengen hier geruimen tijd door. In Holland krijgen we er nooit veel moois van te zien. In den laatsten tijd evenwel wordt de stad Capri meer bezocht.

De jongens vinden hier een bestaan in ’t opduiken van in zee geworpen geld en voor een mark of Lire zwemmen ze onder t schip door.

Tegen 6 uur stappen we te Sorrento aan wal en moeten ruim 10 minuten opwaarts om de ingang van ’t Hotel 79 te bereiken.

Hier in Hotel Tramontano (toentertijd geen hôtel) werd de dichter Tasso ^[6] geboren.

We hebben een grooten kamer die op de golf van Napels uitziet – daar ligt Napels in de verte – Opzij de Vesuvius, de altijd maar doorrookende Vesuvius, kalm, door de laatste stralen der ondergaande zon beschenen. Daar staan we, hoog boven de zee, op t balcon, de groote natuur te bewonderen, & bewonderen ze haar tot onzen dood, en zoo velen na ons die weer wat meer zullen weten, maar nooit genoeg!!

Na ’t diner zal er een dans plaats hebben – de Tarantella. Van alle dansen die we in Italië zagen, was deze Tarantella de beste. Zeer gracieus werd er gedanst, zuiver mandoline gespeeld. ’t Was een schoonen avond, We zaten op ons gemak (U wat lager als ik). Op de achtergrond boomen beladen met bloemen, perken vol bloemen. t Was verrukkelijk. Daarna maakten we nog een wandeling door Sorrento.

Bezoek ’s avonds aan Bismarckkneip.

Op pagina 39 schrijft Maris nogmaals over de belevenissen op 11 en 12 april.
Grotta Azzurra.
Hotel Continental / Metropole, sinds 1897.
Koraal?
Hôtel Tramontano.
Torquato Tasso (1544-1595).

Signore Simon Maris, Grand Hotel,

Napoli, l’Italia ^[1]

Amsterdam, 12 april 1899. Uwe briefkaarten van 4–5–6–7–2 eerst 8 dezer, die van W. ... en Juf. de Graaf, ^[2] hebben wij ontvangen. Wel bedankt, zij zien er best uit. Wat is die tocht naar de Vesuvius interessant.

Vele groeten van Willij, H.C. en JS. van Houten ^[3]

Het Archief Simon Maris en familie bevat een ansichtkaart van de zussen Van Houten die Maris op zijn reis ontving.
Het Vaderland van 24 juni 1896 meldde dat Mlle. J.S. Van Houten, mlle. H.C. Van Houten, mlle. S.C. De Graaf, allen van Weesp in Scheveningen waren aangekomen. Juf. de Graaf was kennelijk een gezelschapsdame van de zussen Van Houten. Op 15 oktober 1932 maakte Geert van Mesdag, echtgenoot van Van Houtens nichtje Hermine Martha Maxwills, melding van het overlijden van onze lieve vriendin, mejuffrouw S.C. de Graaf, in den leeftijd van 80 jaar.
Henderika Clazina en Johanna Sophia van Houten.

’s Morgens in de citroen- en sinaasappelgaard. Bloesems en rode mandarijnen geplukt.

Met rijtuig te 3 paarden naar Amalfi 21 in circa 4 uur. Oponthoud in Positano. ^[1] Hotel Margherita.

^[2] In de tuin gegeten.

Om 4½ Amalfi, Hotel Cappuccino

(convent (kamers der monniken)), bed negen – colonnade ^[3] met mooie bloemen –

En den volgenden morgen stond er een rijtuig gereed (met drie paarden) dat ons naar Amalfia zou brengen. Vooraf bezochten we nog de citroengaard en kreegen van den oude tuinman roode mandarijnen. De Hotelhouder bood ons een foto van z’n hotel aan.

De weg van hier naar Amalfi gaat steeds langs de zee en is niettegenstaande dat zeer afwisselend door verandering van teekening der bergen en hier en daar boomen.

t Bedelen hier is sterk en sommigen houden ’t vol een goede 5 minuten een rijtuig 81 bij te houden dat een aardig gangetje heeft.

In Positano geluncht en daarna een café noir in den tuin gebruikt die een mooi zicht op t dal heeft (de tuin en niet de koffie).

Lunch bij Hôtel Margherita (niet overnacht).

In Amalfa gekomen was er aan klimmen geen gebrek. De waard, een olijke heer, gaf ons een kamer der monniken (waarvan hij beweerde dat de menschen zoo trotsch waren te kunnen zeggen in een cel der monniken geslapen te hebben).

Net voor de bui waren we binnen. De wandeling door de colonnade later kostte ons een nat pak.

’s Avonds uit m’n venster ziend ontwaarde ik 8 lichten, 2 daarvan in de masten der schepen en den overblijvende die de gemeente Amalfia moesten verlichten!!

Positano, kustplaats ± 60km ten zuiden van Napels.
Hôtel Margherita, open sinds 1885, Positano.
Colonnade: zuilengang.

’s Morgens 8¼ naar La Cava dei Tirreni. ^[1] Koffers afgegeven in Hotel de Londres.

^[2] Met ’t rijtuig verder naar Pompeï

^[3] – Hôtel Suisse.

^[4] Pompeï bezichtigd – Terug naar La Cava.

t uitzicht op de zee was mooi. Vooral t effect dat we ’s morgens te zien kregen, ’t doorbreken van licht tusschen dikke regenwolken. Om 8¼ uur vertrekken we naar La Cava dei Tirreni met den zelfden koetsier (die nu de twist met z’n zoon weer bijgelegd had en de jongen weer rustig (zonder zweepslagen) achter aan t rijtuig kon blijven hangen (een aangenaam werkje dat hij al van Sorrento af gedaan had)).

Na in Hotel de Londres geluncht te hebben lieten we onze koffers daar en ging ’t verder naar Pompeii, waar we bij Hotel Suisse uitstapten. Bij t verlaten staan tal van gidsen hun diensten aan te bieden (die later bleken geheel overbodig te zijn). Een werd er uit dat hoopje 83 hongerige luiaards gekozen en voort ging t naar de ingang van de stad Pompeii. t Ingaan was vrij (doch iedereen zou ik raden te gaan wanneer ze betalen moeten: op een vrijen dag is alles gesloten en t zien kost fooien die meer bedragen dat t entrée anders is).

’t Is Interessant een stad te zien van slechts even na J.C., ’t begin onzer jaartelling. We loopen door de straten met halve huizen (want overal ontbreken de daken evenzoo de 1 en 2 verdiepingen).

De meesten mooie kunstvoorwerpen bevinden zich in Musée Nationale te Napels. Zoo ook de prachtige mozaïeken. Vlak aan den ingang van Pompeii bevindt zich een klein museum met 5 versteende menschen en 1 verst. hond. ^[5] Verder eenige kruiken en meer voorwerpen die niet zooveel aandacht vragen.

Herinnert U U nog dat klimmen op die ladder om over de deur in een huis te zien. Ook wat later t vechten van die jongens om de door U geworpen 10 centimesstukken uit de lava te zoeken, wat heel vermakelijk was.

De gerechtszaal moet indertijd wel mooi geweest zijn, waarvan men met nog eenige tempels van Goden den oppervlakte afgeperkt ziet met kolommen. Ook t huis van Flavius is mooi (zie verder Baedeker). Eindelijk nog ’t kerkhof (met ’t crematorium en z’n vele groote tomben).

Later in Hotel Suisse gekomen kochten we daar wat voorwerpen (souvenirs de voyage) en vertrokken tegen 5 uur naar La Cava.

Cava de’Tirreni.
Ansichtkaart van Hôtel de Londres in 1902 waarop John B. Piette schrijft dat hij vanuit Hôtel de Londres Pompeï, La Cava, Paestum, Amalfi, Positano, Sorrento en Capri bezocht.
Pompeï ligt 20 kilometer ten oosten van La Cava dei Tirreni.
Grand Hôtel Suisse, sinds 1886.
Pompeii Antiquarium.

’s Morgens 8½ naar Paestum ^[1] (Pesto) Om 11½ ure aan. Temple de Neptune

^[2] bezichtigd. Aldaar geluncht in gezelschap van honden. En verder nog 2 tempels. ^[3]

Om 1½ in de trein naar Napoli. Aldaar gearriveerd om 6½ ure. Naar Grand Hôtel.

Bij terugkomst ontmoeting met de Groothertog van Meckelenburg ^[4], z’n reus de aide de camp ^[5], z’n vrouw ^[6] en anderen.

Vandaar ’s morgens 85 om 8 uur 47 naar Pesto of Paestum en waren er tegen half twaalf. In Hotel de Londres (Cava) hadden we onze dejeuner (lunch) gekocht. Nu waren we op weg naar de tempels. Onderweg namen we nog een foto op van een groepje kinderen (dat zeer goed geslaagd is).

Die tempels maken een grooten indruk. t Heeft tegelijkertijd iets gezelligs en doet je direct denken aan de bouwdoozentijd.

De tempel van Neptunes is de mooiste. Er zijn er nog twee van minder beteekenis. We gebruikten onze lunch op de trappen der Neptunestempel in gezelschap van 5 honden en tal van hagedissen die zich die tempel tot woning genomen hebben met nog honderden vogels (die gelukkig t eenzame van dezen plek wat breken).

Om half 2 stapten we in de trein die we tegen half 7 te Napels weer verlieten. Direct door naar ’t Hôtel. De groothertog van Mecklenburg is er gearriveerd.

Paestum ligt 50 kilometer ten zuiden van Cava dei Tirreni.
Tempio di Nettuno.
In Paestum staan drie tempels.
Frederik Willem van Mecklenburg-Strelitz (1819-1904).
Aide de camp: adjudant.
Augusta van Cambridge (1822-1916).

15 Aprile. ’s Morgens met de electrische tram naar Museum Nazionale.

^[1] Terug met omnibus naar Galleria Umberto. Van daar naar Grand Hotel.

’s Middags rijtoer langs ’t station naar de Hortus Botanicum.

^[2] Prachtige tuin met kasteel. Een groote wildernis. Een rijk natuur bosch. Terug naar Strada di Chiaia ^[3] naar Grand Hotel.

’s Avonds zangers in de Cour. Langs de zee gewandeld. Verjaardag v/d heer vH. ^[4]

Piazza Museo 19. Sinds 1957: MANN, Museo Archeologico Nazionale di Napoli.
Orto Botanico di Napoli, Via Foria 223. Sinds 1807.
Zowel Via Chiaia als Riviera Chiaia zijn gelegen tussen de botanische tuin en het Grand Hotel.
Casparus Johannes van Houten werd op 15 april 1844 te Leiden geboren aan de Binnenvestgracht.

22 16 Aprile. Prachtig weer. Schrijven aan ... en ... In de Strada di Santa Lucia

^[1] ’t toilet met het haarlintje.

t Is nu den 16 april dat ik ’s morgens na een glas gezwaveld water gedronken te hebben, langs de Strade di Santa Lucia wandel en verder (overal) me nog eens in de kleine straatjes begeef.

Er is op de Santa Lucia een bron van eau sulphureuse.

^[2]

Ze moeten rijk in hun aan kleine genoegens zijn, rijk aan hartstocht, om die armoede, levens rondom in vuilnis, niet te voelen. Dagelijks de rijkdom 87 voor zich ziend!!

Via Santa Lucia ligt in de havenwijk Borgo Santa Lucia.
De Fonte di Santa Lucia ligt aan de voet van de Monte Echia aan de Via Chiatamone, ruim 100 meter van de Strada di Santa Lucia. Na de cholera-epidemie van 1973 werd de verkoop van het Napolitaanse “zurfegna” verboden.

17 Aprile. ’s Morgens tocht naar Baia

^[1] Bezocht de Rheumatiekgrot oud verblijf van Nero ^[2] alwaar naakte knapen heet water uit de zee gaan halen. Later een heete spleet gezien. Langs een oud Romeinse stad

^[3] die door lava verwoest is door een lange krater. Naar Pozzuoli.

^[4] Prachtige haven. Mooie typen, leuk dorp. Terug naar Baia. Daar geluncht in Hotel Vittoria.

Verder met een boot door 5 man geroeid naar de grotta Corale. Koralen afgestoken. ^[5] Verder naar Kaap Misène.

^[6]

Terug naar Baia. (De jongen krijgt een klap van z’n grootvader omdat ie geen grazie heeft gezegd voor de hem gegeven sinaasappel. Groot verdriet.)

Terug naar Napoli. Onderweg breekt ’t wiel van ons rijtuig en rollen we over elkaar op de straat. Met de tram naar Grand Hotel terug.

’s Avonds naar Salone Margueritha. ^[7] Uit 23 bundig geschreeuw van ’t volk.

L’etoile des etoiles n’a pas de succes.

Zondag 17 aprile. U komt van uw besluit terug te gaan schrijven. Een koetsier zeurt net zóó zoolang door, waarvan hij ’t genot mag smaken, ons naar Baia te trekken.

Baia ligt circa 2 uur rijden van Napels. Even voor Baia houden wij ons op bij een grot. Direct bij t intreden bemerkt men dat t erg warm is. Ook daar en op velen plaatsen in den nabijheid, kan men ternauwernood de hand tusschen een rotsspleet houden zonder zich te branden. In de grot is voortdurend warme damp. Nero woonde daar tijdelijk om zich te genezen van Rheumatiek. 2 knapen, half ontkleed, gaan heet water uit zee halen.

Hier rijden we langs een oude Romeinsche stad die door een daar geweest zijnde vuurspugende berg verwoest is en nog geheel bedekt met lava.

Possola ^[8] is een kleine gemeente met haven die zeer schilderachtig is ( die we op weg passeerden). Van Baia, waar de bevolking gedroogde visschjes verkoopt (en voor een halve lire de Tarentella dansen), roeit ons 5 man naar de Grotta Corale, een kleine grot (eenen steekt daar eeuwige koralen onder zee van de grot af – het zijn steenen waarin eens koralen zaten).

Vandaar met de boot naar Caap Misène (of Micène?)

NB. De kleine jongen heeft niet bedankt voor den sinaasappels en kreeg van Grootvader een muilpeer! (aan huilen geen gebrek)!

89 Dit was een heerlijk tochtje. De lucht geheel wolkeloos, ’t water helblauw, overal levendige kleuren (de mannen dragen roode mutsen, wit ) en blauwe kielen = holl. driekleur, de vrouwen hebben gele, donkergroene of zwarte doekjes om ’t hoofd gebonden, los omheen geslagen of even vastgestoken). Men is geheel ingesloten door bergen, en met de weinige wind kan de zon wel eens te gestreng optreden.

Te Baia aan wal gekomen, konden we met ’t rijtuig weer naar ons Hotel komen, zoo dachten we bij het instijgen. Doch lang voor we nog aan t Hotel waren, had ’t rechterwiel van ons rijtuig de eigenaardigheid zich te begeven en rolde eerste in en werden we netjes uit de wagen geworpen. Binnen weinige oogenblikken waren we weer ter been en konden zonder gebroken ledematen met de trem tot dicht bij ons hôtel komen.

Na ’t eten (dat daar verrukkelijk was, niet te vergeten de Cordon Rouge!!) ^[9] zochten we een plaats in Salone Margueritha. Er werd door een jeugdige studente en kantoorheer uitbundig geschreeuwd en de “etoile des etoiles” op ’t affiche vermeld, bleef achter dikke regenwolken verscholen.

Baia ligt 25 kilometer ten westen van Napels. Vanaf de tweede eeuw v.Chr. ontwikkelde Baiae zich tot een lustoord voor de rijken uit het Romeinse Rijk. Rondom heetwaterbronnen verrezen badhuizen en terrassen waar de aristocratie kon ontspannen.
Keizer Nero (37-68) bezocht geregeld Baiae en liet er grote villa bouwen.
Parco Archeologico delle Terme di Baia
Pozzuoli is een van oorsprong Griekse stad aan de baai van Napels.
In de Baai van Napels wordt al sinds de 15de eeuw naar koraal gedoken. In de 19de eeuw heeft dit zich ontwikkeld tot een industrie die gecentreerd is rond Torre del Greco. Dat stadje ligt echter 10 kilometer ten zuidoosten van Napels terwijl Baia en Capo Miseno ten westen van Napels liggen.
Capo Miseno ligt 5 kilometer ten zuiden van Baia.
Salone Margherita: in 1890 geopend frans georiënteerd café chantant gelegen onder Galleria Umberto I.
Dit moet zijn: Pozzuoli.
Franse likeur op basis van cognac en sinaasappel,
voor het eerst ontwikkeld in 1880 door Louis-Alexandre Marnier Lapostolle.

18 Aprile. Prachtig weer. Foto’s en lamp voor Madam Paz gekocht. Roeitocht. Terug naar huis.

18 aprile. Een prachtige dag! Er werden foto’s gekocht en ’s middags geroeid op den golf di Napoli.

19 Aprile. Rijtoer door de stad, door de arme wijken – Inkoopen voor de reis.

19 Aprile. ’s Avonds om 6 uur vertrek naar Venezia. Koffers mishandeld. Betaald 2 plaatsen 1ste klasse 2 × 110 + 9% = 239 ^[1] lire. ^[2] Bagage 78, fooien 35. Conducteur geeft een coupé reservé. Reis zeer gemakkelijk.

Dejeuner te Bologna. Om circa 2 uur Venezia.

De flesch Apollinaire ^[3] spring in ’t gezicht der Duitsche schoonmoeder. Tableau.

Met gondel naar Hôtel Britannia.

^[4] Goed.

Ontmoeten de vader en zoon van Rome.

Gondeltocht door het Grand Canal. De bezichtiging der paleizen, ’t Ghetto Vecchio, ^[5] de Synagoge.

Terug naar hôtel.

’s Avonds wandeling Piazza St Marc

^[6] en de diverse straten met mooie bruggen.

91 Den 19 april deden we nog een rijtoer door de stad. Dit waren de laatste uren die we in t schoon gelegen Napels nog zoek te brengen hadden. Die altijd rookende Vesuvius die eens ook Napels zal kiezen tot slachtoffer. Hij lijkt er kalm te rooken en ziet er onverschillig uit.

Inkoopen voor de reis naar Venezië. Vertrek 6 uur. De koffers worden mishandeld en gevrijwaard tegen de beroemde Napolitaansche dieven.

De reis was zeer gemakkelijk en de fooien door U den conducteur gegeven, maakten dat we een Coupée Reservée kregen.

2 plaatsen 1^ste cl: 2 × fr 110 + 9% = fr 239 (Lires)
bagage 78 lires.

Ten Bolgona werd gedejeuneerd en den volgenden middag kwamen we ongeveer 2 uur te Venezia aan.

De reis ging over Foggia.

De Apollinarisflesch. ’t Opentrekken en ’t gevolg daarvan bezuurt een Duitsche dame en werkt niet weinig de lachlust harer anti-parentale dochter.

De koffers werden op onze gondel geladen en daar dreven we naar ons hôtel. In t eerst dachten we dat al die zwarte gondels lijken bevatten, doch spoedig kwamen we er achter dat een wet uit de 15^de eeuw (die nog van kracht blijkt te zijn) voorschrijft dat alle gondels zwart gekeurd zullen zijn.

Opmerkelijk is de ongewone stilte die ons t eerst opviel. Daarna de stank der grachten. En wat later de vader en zoon van t Grand Hotel te Rome.

We hebben beiden een kamer die gelukkig voor uitziet. Maris en Van Houten maakten hier een foto.

^[7]

Na ons wat gewaschen 93 te hebben, gingen we direct weer in een gondel en lieten ons door t grand Canal naar de Ponto Rialto brengen. Wat verder kwamen we aan de Ghetto Vecchio. Daar stapten we uit en gingen te voet naar de Synagogo.

t Eigenaardig slordige der Napolitanen mist de bevolking hier en met dat is hier veel van ’t schilderachtige afwezig (t type ras).

Op deze tocht zagen we veel ouden-Gothische paleizen (zie Baedeker die alles nauwkeurig opgeeft).

Na den eten bezochten we de Piazza S^t Marco en dwaalden over bruggen, in sloppen, over pleinen, weer in nauwe straatjes en eindelijk weer naar de Piazza.

2 × 110 × 1.09 = 239.8 ≈ 240 lire.
De lire was in 1899 een halve gulden waard.
Apollinaris, Duits bronwater dat vanaf 1852 gebotteld werd en dat zo bekend was dat de merknaam als soortnaam gebruikt werd.
Grand Hotel Britannia, Piazza Salviati, sinds 1897.
Ghetto Vecchio.
Piazza San Marco.
Het archief bevat een foto die Van Houten toont staand op een balkon met op de achtergrond een koepel die overeenkomt met die van de aan de overzijde van het Canal Grande liggende Santa Maria della Salute.

24 21 Aprile. ’s Morgens naar Eglise St Marc.

^[1] Bezichtiging prachtig mosaïc. Mooie stoel met parel agate. ^[2] Daarna bezoek aan een kantmagazijn. Hollandsche juffer. Vandaar naar Palais des Doges Ducal

^[3], de Brug der Zuchten

^[4] (Pont des Soupirs), gevangenis (puits). ^[5] Kerk, St Giorgio Maggiore.

^[6] 2 groote schilderijen ^[7] van Tintoretto ^[8] en mooie bronsen. Foto’s. Terug naar hotel.

’s Middags gondelvaart naar de Laguna. Maris en Van Houten maakten hier een foto.

^[9] Jacht van Astor ^[10] (Amerikaan) gezien. Terug hotel. Thee. Daarna met gondel naar giardino pubblico (jardin publique). Terug door de stad naar hotel. Diner.

’s Avonds naar de stad. Verdwaald. Standbeeld gezien.

OP den 21 april bezochten we de Chiesa S^t Marco. Wat prachtige mosaïecen daar waren. De preekstoel heeft bovenop een agaatsteen.

De gids brengt ons achter de kerk uit en een kantmagazijn in. Hier zien we de Venetiaansche kant ^[11] maken en doet U eenige inkoopen. (De juffrouw die ons hielp was een kant Hollandsche. Zoo ook mijn eeuwige bruid.)

’s Middags bezoeken we de t Palazzo Dogale (Palais des Doges). Hier zijn de meesterwerken van Paolo Veronèse, een groot schilderij van Titien en anderen.

Verder zagen 95 we de Pont des Soupirs en daar vlak bij de gevangenis (Puits). Deze kelders zijn afzichtelijk en niet te begrijpen dat daar menschen zoo’n tijd in ’t leven gebleven zijn. Verderop ziet men een soort guillotine waar de menschen in stilte gedood werden (staatsgevangenen) Byron Balzac heeft daar, uit eigen wil, een nacht in een der krotten doorgebracht om t effect te ondergaan (on dit).

Later hebben we ons naar de Lugano laten gondelen en t jacht van den Amerikaan Astor van buiten bewonderd. In de Giardino Publico zijn we uitgestapt en terug door de stad naar ’t Hotel gewandeld.

’s Avonds verdwaald zijnde bracht een naar kleeding te oordeelen welgestelde Venetiaan ons op t goeden pad, waarvoor hij fr 1,50 verzocht. Met 1 lire ging zEd ^[12] dankbaar zijnsweegs.

Wikipedia: Basilica Cattedrale Patriarcale di San Marco.
De Pala d’Oro bevat 1.927 edelstenen waaronder 175 agaten.
Palazzo Ducale (Dogepaleis), Piazza San Marco.
Wikipedia: Ponte dei Sospiri.
Naast het Dogepaleis lage de pozzi (putten): cellen in vochtige kelders waarin men niet lang kon overleven.
Wikipedia: San Giorgio Maggiore .
Ultima Cena (Het Laatste Avondmaal), 365 × 568 cm; Raccolta della Manna (Het vallen van het manna), 377 × 576 cm.
Wikipedia: Tintoretto (1518-1594).
Het archief bevat een foto waarop Maris staat voor de Santa Maria Assunta en Santa Fosca op Torcello, een eiland in het noordelijke deel van de Laguna Veneta.
John Jacob Astor IV (1864-1912). Amerikaanse zakenman, uitvinder en schrijver. Eigenaar van meerdere hotels waaronder Grand Hotel Britannia waar Maris en Van Houten verbleven. Astor kwam om bij de ramp met de Titanic.
Wikipedia: Point de Venise.
Amy Groskamp-Ten Have, Hoe hoort het eigenlijk?. H.J.W. Becht, Amsterdam 1940: Z.E. of Z.Ed. – Zijne Edelheid.

22/ ’s Morgens naar de Accademia di Belle Arti.

^[1] Michel Angelo, Carravaggio, Michel Angelo Buonarroti, Tintoretto met prachtige schilderijen, z’n Cain en Abel. ^[2] Z’n portretten van de Dogen. Titien Vecellio ^[3] 364 × 7.95. ^[4] Prachtig leg leeg ... zaaltje. 588. Mantegna, ^[5] St. Joris en z’n draak. ^[6] Carpaccio Victor. ^[7] Foto bekende vrouwtje. ^[8] Prachtige Paul Caliari ^[9] (Veronèse). Jan Steen. Grote Titien: 25 Tintoretto of Titian, portrette de Jacques Soranzo. ^[10] Kranach, Lot en z’n dochters. Boniface premier!! ^[11] Lang schilderij ... a Verona.

’s Middags. Varen met den gondel. Postkantoor. Daarna standbeeld gezien van statue équestre ^[12] de Bart. Colleoni ^[13], maitre de Leon. Davinci e bronze fait al Leopardi. ^[14] Daarna SS Giovanni e Paolo.

^[15] Graven van Doges. ’t Monster ^[16] door Leopardi. Met de gondel naar Maria della Salute.

^[17] 3 mooie schilderijen ^[18] van Luca Giordano. ^[19] Tintoretto, Noces de Cana. ^[20]

’s Avonds gegondeld en muziek gehoord voor het Grand Hotel. Heb de heer Lorey ^[21] gesproken. Wandeling door de stad. Gezeten in Café Quadri.

^[22]

– 24 fr. 2.70 breed fluweel.

Den 22 april ’s morgens naar Academia della belle Arti. Dit is een zeer groot museum met de mooiste werken van oude Italiaansche meesters. Onder anderen is Tintoretto daar goed vertegenwoordigd en met hem Titien, Paolo Veronèse, Bonifacius I en II^de, Bellini, Carpaccio & Mantegna (+ zoo vele anderen). Niet te vergeten ’t prachtwerkje van Jan Steen.

97 Den volgende dag ^[23] gondelden we om ’t Statue Equestre van Bart Colleoni (maitre de Leonardo da Vinci) te gaan zien. Na de dood van Colleone eindigde Leopardo het in brons.

Vlakbij staat de Eglise S^t Giovanni e Paolo. De kerk die weinig kunstschatten bevat is zeer mooi van bouw en maakt veel indruk. Er is n.l. een mooie tombe van een der Dogen door Leopardo en 3 schilderijen van Luca Giordano.

Op t grand kanaal in een grote schuit speelt een gitaar waarbij gezongen wordt door jonge vrouwen. Dit klinkt zeer mooi.

We maken kennis met den Heer Dr. Lorey.

Daarna een wandeling door de stad met een halte bij Café Quadri.

Galleria dell'Accademia, Campo della Carità. Tot 2004 was ook de Accademia di Belle Arti di Venezia daar gehuisvest.
Caino uccide Abele .
Tiziano Vecelli.
La presentazione della Vergine al Tempio con i confratelli della Scuola Grande della Carità, doek: 335 x 775 cm.
Andrea Mantegna (c.1431-1506).
San Giorgio di Andrea Mantegna, c.1460.
Vittore Carpaccio (c.1460-c.1525).
Mogelijk Ritratto di dama.
Paolo Caliari (1528-1588) is de geboortenaam van de naar zijn geboortstad Verona vernoemde schilder Veronèse.
Ritratto del procuratore Jacopo Soranzo (1550-1551), Tintoretto.
Mogelijk Bildnis des Bonifacius Amerbach, 1519, van Hans Holbein der Jüngere (c.1497-1543).
Statue équestre: ruiterstandbeeld.
Monumento equestre a Bartolomeo Colleoni van Andrea del Verrocchio (1435-1488), Campo San Zanipolo.
Beeldhouwer, architect en edelsmid Alessandro Leopardi (1466-1512) maakte het ruiterbeeld naar een ontwerp van Del Verrocchio.
Basilica dei SS. Giovanni e Paolo.
Mogelijk de gevleugelde leeuwen op de piëdestallen van de drie vlaggemasten voor de San Marco.
Santa Maria della Salute.
La Presentazione della Vergine al Tempio, l’Assunzione della Vergine en La nascita della Vergine.
Luca Giordano (1634-1705).
Le Nozze di Cana.
De Amerikaans schilder Albert Lorey Groll (1866-1952). Lorey Groll en Maris volgden gelijkertijd lessen aan het Institute des Beaux Arts in Antwerpen. Lorey Groll exposeerde in 1909 op de achtste Biennale di Venezia.
Caffè Quadri, Piazza San Marco, sinds 1775.
In de dagboek vindt onderstaande niet de volgende dag maar in de middag van de 22ste plaats.

23 April zondag / ’s Morgens met de bateau a vapore ^[1] naar Museo Civico Correr

^[2] (Municipal) Leda en de zwaan ^[3] van Michel Angelo. Attributen van Macini Viool Stradivarius Paganini – Van daar Ponte Rialto.

^[4] Post.

Chiesa St. Salvatore

^[5] L’ Annunciation ^[6]. Titien – maitre d’autre Titien – S Maria Formosa

^[7] Palma le Vieux, ^[8] St. Barba. ^[9]. Magnifique. Cette St. Barbe majestueux est une modèle de beauté virginale, une Virago ^[10] Italienne dans touts la force du terme et de noble prestance, une veritable enfant du XVI siecle dans le guise de Giorgio et la soeur de la delicieuse brave des trois grâces de la Galerie de Dresde. ^[11]

Gegondeld naar St. Sebastiano.

^[12] Alle mooie schilderijen van Paolo Caliari (Veronèse) en een kleine Tiziano.

Zondag den 3 april ^[13] liet ik mij brengen (met een stoomboot) naar Museo Civico Correr (municipal). Daar zag ik Leda met de zwaan, schilderij van Michel Angelo, viool Stradivarius Paganini.

Verder bezoek aan de Chiesa S^t Salvatore (l’Annunciation de Titien en maitre d’autre) en S^te Maria Formosa alwaar te zien is de S^te Barba geschilderd door Palma le Vieux (heerlijk van kleur). On dit: “Cette S^te Barbe majestueux est un modèle de beauté virginale, une ... Italienne dans toute la force du terme 99 et de noble prestance, une veritable enfant du XVI siècle dans le guise de Giorgio et la soeur de la delicieuse brave des trois graces de la Galerie de Dresden.” ^[14]

De gondel brengt ons verder naar S^t Sebastiano, waar ’t merendeel, ja bijna alle schilderijen van Paolo Vernèse zijn. Nog is er een kleine Titien.

Wikipedia: Vaporetto.
Wikipedia: Museo Correr, Piazza San Marco.
Wikipedia: Leda e il cigno.
Wikipedia: Ponte di Rialto.
Wikipedia: Chiesa di San Salvatore.
Wikipedia: Annunciazione.
Wikipedia: Santa Maria Formosa.
Wikipedia: Palma Vecchio (c.1480-1525).
Wikipedia: Polittico di Santa Barbara.
Virago: de naam die Adam in eerste instantie gaf aan de eerste vrouw. Na de zondeval werd ze Eva genoemd.
Mogelijk doelt Maris hier op Die drei Grazien (1784) van Christian Gottfried Jüchtzer (1752–1812), in een uitgevoering in Meissen-porselein ondergebracht in het Zwinger Museum in Dresden.
Wikipedia: Chiesa di San Sebastiano.
3 april moet zijn 23 april.
Vergelijk met Italy, handbook for travellers, K. Baedeker, 1900, p. 325: St. Barbara’s shape is grandiose and queenly. The glance, the massive hair, the diadem and vestments, the full neck and throat, are all regal; and the whole impersonation scents of the Giorgionesque and reveals the 16th century. It is the very counterpart of the fine-chiselled and voluptuous fair one who sits so gorgeously in her red dress and auburn locks amongst the three graces of the Dresden Museum.

26 Chiesa Frari.

^[1] Graf van Canova ^[2], groote Titian. ^[3] Mooie kerk met veel houtsnijwerk.

’s Middags opening van de Esposizione Internazionale delle Belli Arti della Citta di Venezia. ^[4] Om half een dejeuner in de Jardin Publique.

^[5] Daarna naar bezoek. 2 corpsen muziek en 2 escadrons soldaten. Duc de Gênes ^[6] opent de esposizione.

Den 24 zagen we de Chiesa Frari, alwaar zich ’t graf van Canova bevindt. De groote Titien is prachtig. t Is een plechtigen kerk met mooi houtsnijwerk (zie verder Baedeker).

’s Morgens had de opening der Esposizione Internazionale delle Belli Arti della Citta di Venezia plaats, die we bijwoonden.

Er werd in het Park geluncht. – t Weer is magnifique en t plekje zeer gezellig!

Koninklijke gondels die de Hertog van Genua met gevolg naar dezen plaats brachten, waren mooi versierd. 2 corpsen muziek deden hun best. En duizenden menschen waren er die na de opening elkander naar binnen duwden. (2 escadron militairen zetten de t terrein af.)

Wikipedia: Basilica di Santa Maria Gloriosa dei Frari, Calle del Scaleter.
Catalogo generale dei Beni Culturali: Monumento a Canova, 1827.
Assunta, Maria Hemelvaart (1516-1518), 690 × 360 cm.
De III Esposizione Internazionale d'Arte duurde van 22 april tot 31 oktober 1899. Er was werk te zien van Simons vader Willem Maris en zijn oom Jacob Maris en van meerdere kunstenaars waarmee Maris bevriend was of bevriend mee zou worden, waaronder Thérèse Schwartze, Nicolaas van der Waay, Johan Hendrik Weissenbruch, Jan Hillebrand Wijsmuller en Philippe Charles Louis Zilcken.
Wikipedia: Giardini della Biennale.
Tommaso di Savoia-Genova (1854-1931), neef en zwager van koning Umberto I, die Maris en Van Houten op 14 maart in Rome gezien hadden.

25/ Inkoopen gedaan. Bezoek museum di Belli Arti. Daarna naar de Scuola di San Rocco.

^[1] Groote werken van Tintoretto, z'n beroemdste werk. Jezus a h kruis ^[2] (zeer groot). ^[3] Beneden een Titian. In de kerk ook schilderijen van Tintoretto.

Den 25 april doen we inkoopen en brengen nog een bezoek aan t Museo di Belli Arti. Vandaar togen we naar de Scuola di S. Rocco en daarbij zijnde kerk. Hier is het beroemde schilderij van Tintoretto van groote afmeting, voorstellende de kruisiging.

Wikipedia: Scuola Grande di San Rocco.
Wikipedia: La crocifissione, 1565, Tintoretto.
La crocifissione van Tintoretto meet 518 × 1224 cm h × b).

26/ Inkoopen in Venezia. Stortregen. ’s Avonds muziek in de Cour. ’t Lieve meisje van de Engelsche familie. De volgende morgen 8.45 naar Milaan.

Den 26 april is geloof ik de eerste dag dat we 101 in Italië van regen bedeeld worden.

In half regen de duiven op plaats S^t nog voerend, moeten we bij stortregen een schuilplaats in den kerk zoeken.

’s Avonds is er muziek in de Cour van ons hotel en t lieven dochtertje eener Engelsch ouderenpaar luistert aandachtig ’t kopje tegen moeders arm geleund (tableau). ^[1]

Zie mijn opmerking bij Murillo’s Madonna col Bambino, dagboek, 20 maart 1899.

27/ Om 2.25 in Milaan. Naar Hotel Continental.

^[1]

Vandaar ’s middags naar de dom

^[2] op de Piazza di Duomo. Dom tot in het nopje beklommen. Prachtig uitzicht op de Monte Rosa, ^[3] de Monte Bianco, ^[4] de Appenijnen. ^[5]

Vandaar naar de Gallerie Vittorio Emanuele.

^[6] Wat gezeten, inkopen gedaan.

Vandaar naar de Jardino Publico.

^[7] Prachtig met zijn boulevards en rotsen. Statue de Cavour.

^[8] Statue de Leonardo.

^[9]

’s Avonds wandeling door de stad. In de gallerie. Naar huis.

Den volgenden morgen 8.45 vertrekken we naar Milan en komen er te 2 uur 25 minuten aan. Onze koffers blijven lang weg.

Na die in ontvangst genomen te hebben, brengen we een bezoek aan de Dom (kathedraal). De kerk is uitwendig zoowel als van buiten zeer mooi. En U die zo weinig van klimmen houdt (en zich misschien getraind op de Vesuvius) klom tot t hoogste topje van de toren!!! Niet één die U kent wil ’t gelooven en zien mij voor een spekschieter ^[10] aan, wat ik in dit geval niet verdien.

Van daar boven kan men zien de mont Blanc, Mont Rose en de appenijnen.

Beneden gekomen (dank voor uw boek dat een mooi souvenir der kerk is) richtten onze schreden zich naar de Galerie Vittorio Emanuele. Daar, achter een potje Beiersch bier voor ons, kwamen we wat tot rust na dien tocht (van circa 600 treden open af).

Voor den eten deden we nog een wandeling in de Giardino Publico – Statue de Cavour –

Giardino Publico. Magnifique met z’n rijkdom van planten, mooi aangelegen rotsen en rustieke vijvers.
De Boulevard niet te vergeten.

Na t diner een wandeling door de stad.

Ansichtkaart van Grand Hotel Continental Via Manzoni 7, geopend in 1882.
Wikipedia: Duomo di Milano.
Wikipedia: Monte Rosa.
Wikipedia: Mont Blanc.
Wikipedia: Appennini.
Wikipedia: Passage Galleria Vittorio Emanuele II, 1867.
Sinds 2002 Giardini Pubblici Indro Montanelli.
Albuminedruk van Monumento a Camillo Benso, conte di Cavour, Piazza Camillo Cavour, 1865.
Wikipedia: Monumento a Leonardo da Vinci Piazza della Scala, 1872.
F.A. Stoett, Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden, 1923-1925: Met spek schieten d.w.z. liegen, opsnijden.

28 Vrijdag. ’s Morgens lekkere ham.

Naar de Cena di Leonardo da Vinci. ^[1] ’t Avondmaal ^[2] gezien. Verder naar de Museo Brera.

^[3] Mooie Van Dijck, Rembrandt, 27 Paolo Caliari (Veronese) en Raphael. Ook Lotto! ^[4] En Angelo Bronzino ^[5] (portret van Doria ^[6]) Bernardino Luini ^[7], fresco’s en de Christuskop van Leonardo da Vinci. ^[8] Naar hotel.

’s Middags naar Pinacoteca Ambrosiana.

^[9] Mooie tekening van houtskoolschets van Raphael voor ’t Vaticaan te Rome, ^[10] profile vrouwenkopje. Tekeningen van Leonardo da Vinci, Raphael en Alb Dürer. In de Passage gezeten. Bezoek aan de heer Grubicy

^[11] (die te Venice was). Naar huis om thee te drinken.

’s Avonds naar ’t “Eden”

^[12] ^[13], zeer amusant café chant.

Op den morgen van 28 april stond de ontbijttafel daar voorzien van een groote achotel met ham, eieren, siroop, toast en kaas. Ook nu weer, even gretig als altijd, vielen we er op aan en verslonden ’t netjes.

Even daarda genoten we op een geheel andere wijze van ’t Avondmaal, Cena die Leonardo da Vinci. t Rijtuig bracht ons verder naar t museum genaamd Brera.

Hie zijn veel teekeningen enpenkrabbels van Leonardo da Vinci, Raphael e.a.

Nooit zal ik vergeten de indruk die er een vrouwenportret van Van Dyck op mij maakte. Ik vergat alles om mij heen (zelfs de mooie Rembrandt er vlak naast!) Ook ’t portret van Doria door Angelelico Bronzino is mooi! Verder Paul Veronèse, de fresco’s van Bernardino Luini, de Christuskop van Leonardo da Vinci met zoovele anderen.

Verder bezochten we die middag nog de Bibliotheca Ambrosiana. In hoofdzaak heel mooi: de schets van Raphael voor een der stukken van t Vaticaan, teekeningen van Leonardo da Vinci, Albrecht Dürer, Holbein, Tipoli etc. & Profile meisjeskopje inconnu.

In de Galerie komen kregen we een rustplaats en brengen verder een bezoek aan den Heer Grubicy (die uit de stad was).

De thee in t Hôtel smaakt ons en t Eden wat we ’s avonds bezochten viel niet tegen.

L’Ultima Cena (Het Laatste Avondmaal): muurschildering van Leonardo da Vinci in de Santa Maria delle Grazie.
Scène uit de Bijbel waarin Jezus aankondigt dat een van zijn twaalf discipelen hem zal verraden.
Wikipedia: Pinacoteca di Brera, Palazzo Brera, Via Brera 28.
De Pinacoteca Brera bezit meerdere werken van Lorenzo Lotto.
De Florentijnse schilder Agnolo di Cosimo of Il Bronzino (1503-1572).
Wikipedia: Ritratto di Andrea Doria come Nettuno.
De Pinacoteca Brera bezit meerdere werken van Bernardino Luini (1480-1532).
De Pinacoteca Brera bezit meerdere voorstudies voor L'Ultima Cena.
Pinacoteca Ambrosiana, Piazza Pio XI, ambrosiana.it.
De Pinacoteca Ambrosiana bezit de schets voor Scuola di Atene, 804 × 285 cm.
De Italiaanse schilder, criticus en kunsthandelaar Vittore Grubicy de Dragon (1851-1920) verbleef in de jaren 1881-1885 veelvuldig in Den Haag en was bevriend met Simons vader Willem en ooms Jacob en Mattijs. Bij zijn overlijden schreef Het Vaderland: Kenschetsend is wel dat [Grubicy de Dragon] te Londen zijnde in gezelschap van een 40-tal Italianen aan Matthijs Maris een eeremaaltijd aanbood en dat hij na het overlijden van Thijs wellicht de eenige was die terstond een bijdrage disponibel stelde voor een eventueel te stichten monument.
In het dagboek op pagina 38 noteerde Maris het adres van Grubicy de Dragon: Corso di Porta Vittoria 12. Dat komt overeen met een brief aan Philip Zilcken van Grubicy de Dragon, verzonden vanaf Corso I Vittoria 12 Milano.
Theatro Eden (1892), Largo Cairoli, hoek Foro Buonoparte–Via Luca Beltrani.
Blog over Theatro Eden: blog.urbanfile.org.

’s Morgens Cook and son ^[1] biljetten voor Lugano, Como a.s.o. Om 10.05 naar Como. Aldaar rijtuig genomen naar Postkantoor. Vandaar de Cathedraal

^[2] bezocht (Paolo Caliari).

Gereden door Como naar Villa d’Este

^[3], een overheerlijk oord. Prachtige restaurant aan het meer v Como, Cernobbio, Villa d’Este.

Langs Blevio

^[4] met een zeer gezellig en goed tegen de zon beschermend dakje op de schuit naar Torno.

^[5] Aldaar op de stoomboot gewacht die ons naar Mennagio

^[6] bracht.

Bellag(g)io

^[7] (zeer amusant) Cadenabbia

^[8] zeer chic. Villa Carlotta!!!

^[9] een bloemendroom!!! ^[10] ^[11] (In ’t lac truite ^[12] de 10 kilo et agoni ^[13] petits ...)

Menaggio in Grand Hotel Victoria

^[14] ^[15] overnacht. Zeer ch.

Om 10 uur den volgenden morgen gaan we naar Cook om biljetten te halen en eenige minuten later zitten we in de trein naar Como. Alwaar aangekomen, nemen we een rijtuig naar ’t Postkantoor en zien later de Kathedraal.

We reden van Como naar Villa d’Este. In dit heerlijk oord aan t meer van Como gebruikten we de lunch.

Een aardig, met een zonnescherm versierd schuitje (geroeid door een man), brengt ons langs Blevio maar Torno. Wat is t stil op t meer van Como, men hoort niets als het klotsen van ’t water tegen de roeispanen. Geen vogel fluit, zingt of sjielpt er – alleen hoog in de lucht vliegen arenden, die denkelijk de vogels verdrijven. In het meer zwemmen groote forellen.

In Torno wachten we de stoomboot die ons naar Mennagio zal brengen. Passeerende langs Cadenabbia zien we als een bloemenrijk de “Villa Carlotta” liggen.

In Bellagio lijkt t zeer amusant te zijn.

Thomas Cook & Son.
Duomo di Como of Cattedrale di Santa Maria Assunta.
Villa d’Este of Villa del Garovo, sinds 1873 een hotel, ligt in aan de oever van het Comomeer in Cernobbio, 3 km ten noorden van Como.
Blevio ligt vanuit Cernobbio gezien aan de overzijde van het Comomeer.
Torno ligt 2,5 km ten noorden van Blevio.
Mennagio ligt 20 km ten noorden van Torno.
Bellagio ligt 5 km ten zuiden van Mennagio.
Vanuit Bellagio aan de overliggende oever; 3,5 km ten zuiden van Menaggio.
Villa Carlotta: 18e-eeuwse villa aan de westoever van het Lago di Como, vijf kilometer ten zuiden van Menaggio.
De tuinen van Villa Carlotta hebben een oppervlakte van 8 ha.
Ansichtkaart van Villa Carlotta.
Truite: forel.
Agoni: aanduiding voor sardines uit het Lago di Como.
Grand Hotel Victoria, sinds 1892.
Ansichtkaart van Grand Hotel Victoria.

28 De volgende morgen met de trein van 16.10 naar Lugano. Op de boot geluncht.

Om circa 1 uur in Lugano. Vandaar rijtuig genomen naar de Monte St. Salvator.

^[1] Mont Caprino.

^[2] Mont Boglia

(1512 m). ^[3] Foto’s gekocht en lampen van een zeer ginnegappend jufje.

3 uur gereden. Halt gehouden bij een herberg aan ’t Luganomeer wat gelijktijdig een luciferfabriek was. Inrichting gezien.

Naar de trein. Goed buffet. ’t Busje tonijnen wil niet openen. Langs Chiasso

(Douane) naar Milaan.

’s Avonds in de Gallerie gegeten. Naar huis. De Comoklompjes geprobeerd.

Den volgenden morgen gaan we met een trem-trein naar Lugano. Eerst komen we Polezza

^[4] aan. Er ligt een boot voor Lugano klaar.

103 Om circa 1 uur in Lugano.

^[5] Een rijtuig brengt ons naar de Mont S^t Salvatore. Onderweg kochten we foto’s en lampjes van een zeer ginnegappend jufje.

Na 3 uur gereden te hebben, hielden we halt bij een herberg aan t Luganomeer. De vrouw liet ons hare luciferfabriek zien. Een inrichting die wel wat te wensen overliet!

We gingen daarna naar ’t station, kochten daar wat broodjes en een bus Tonijnen (die later niet open ging) en vertrokken tegen half zes langs Chiasso naar Milaan.

’s Avonds zaten we weer in de Galerie in Milaan en probeerden bij thuiskomst de klompjes die we te Menaggio gekocht hadden.

De Monte San Salvatore (912 m.) is sinds 1890 bereikbaar met de Funicolare Monte San Salvatore. Vanaf Monte San Salvatore zijn ondermeer Monte Boglia en Monte Caprino / Termine Quadro zichtbaar.
Monte Caprino / Termine Quadro, 1135 m.
Wikipedia: Monte Boglia / Colma Regia, 1516 m.
Van 1884 tot 1939 onderhield de Società di Navigazione e Ferrovie per lago di Lugano een verbinding tussen Mennagio en Lugano. Vanuit Mennagio reden er stoomtreinen over een smalspoortraject naar Porlezza. Vanuit Porlezza voer een stoomtrein, via aanlegplaatsen aan beide oevers, naar Lugano.
Afgaand op een overzicht uit 1914 duurde de rit per trein zo’n 50 minuten; de stoomboot voer vervolgens in een uur en een kwartier naar Lugano.

1 mei
1 Mei, Maandag. Om 12.30 vertrek naar Luzerne in vreeselijke haast. Langs Como, Lugano, Biasca. ^[1] Prachtige reis, heuvelen en dalen. Kinderspoortreintje omlaag. Montagnes vlakbij. Om 7 uur in Luzerne. (De man en vrouw van Peterburg) Hotel Central Nationale.

^[2]

’s Avonds naar de kermis, de bioscoop, de zwevende dame, de lachspiegels. Naar huis.

Den 1 Mei te 12 ure en 30 minuten vertrekken we naar Luzerne. In vreeselijken haast ging dat, en zijn in 5 minuren 3 × van coupée verwisseld.

De reis langs Como, Lugano, Biasca was prachtig. Heuvelen en dalen, kleine watervallen, snelstroomen van hoog af; de natuur als speelgoed ziend, treinen lijken kinderspoorwagentjes, huizen zijn bouwdoozen en speelgoedhuisjes. Dan zijn we weer in eens zoo klein een lange tunnel instroomend (S^t Gotthard). Soms hier en daar groote plassen aan wier oevers tal van vruchtboomen in bloei staan.

105 Om 7 uur staan we ons te wasschen in Hotel National en gingen ’s avonds de kermis op. In de tent die waar men ons Cinema fotografische beelden liet zien, weigerde in eens de electrische machine te werken en zaten we in donker. Bij ons zou ’t volk (want we zaten tusschen jongens en meiden uit ’t volk) rumoer gaan maken, zeg lastig genoeg worden. Hier bleef men heel bedaard wachten tot de machine weer hersteld was. Uit meer zaken bleek dat de Zwitschers hier een kalm en goedaardig volk is.

Nog zagen we een zwevende dame, en de lachspiegels (die goed aan hun naam beantwoordden) en keerden naar huis, klagend over den kou, want ’t was hier veel kouder dan in Milaan.

Wikipedia: Gotthardbahn, aanleg: 1872-1882.
Wikipedia: Grand Hotel National, sinds 1870.

2 Mei. ’s Morgens veel kouder dan in Milaan. Naar de coiffeur. ’t Volk is zeer gemoedelijk en spreekt op vertrouwelijke toon. Gezicht op de Mont Pilatus. ^[1]

’s Morgens naar de Gletschergarten

^[2] die zeer interessant was. De rollende steen, de grote gaten. In het park de bekende leeuw van Luzern.

^[3] Van daar terug naar het hotel.

’s Middags naar het postkantoor. Terug naar het hotel alwaar rijtuig wacht. Gereden buiten Luzerne naar de ontspanning Kastanienbaum.

^[4] 29 Gegeten aan de Vierwaldstättersee. Terug gereden. Alpnachstad.

^[5] De huizen zijn aardig gebouwd.

Den 2 Mei bracht ons niet veel warmte. Van uit ons hotel hebben we een goed gezicht op de Monte Pilatus en over de Vierwaldstättersee.

We brengen een bezoek aan de Gletschergarten, die zeer veel interest vraagt. Ook zien we de bekende Leeuw van Luzern. Dit beeld doet goed groot en spreekt op dezen plek.

Vandaar terug naar ’t Hôtel om de lunch te gebruiken. ( O Cordon Rouge, ton âme et ta vie. Je les prends toutes les deux!) ^[6]

’s Middags naar ’t Postkantoor!!

Aan t Hotel wacht 107 ons een rijtuig bespannen met 2 gedierten dat ons naar de uitspanning “De Kastanjeboom” (waar geen kastanjeboom staat) zal brengen. Langs de Vierwaldstättersee en verder door laantjes waarlangs dicht geboomte en later effen groene heuvelen prijkend met in bloei staande vruchtboomen. Aan de over van ’t meer op ’t gebied der uitspanning der van de “Kastanjeboom” dronken we Whiskey om de kou te verdrijven – ’t gaat langzaamaan regenen. Langs Alpnachstad terug naar ’t Hôtel.

De Zwitsersche huisjes hebben ’t zelfde gemoedelijke aanzien als de bevolking hier. In de stad L. zijn ze al overheerlijk als overal. De ruitjes der verwenschte “Hollandsche Saumon” zagen we hier niet, ^[7] wat me voor U plezier deed.

Berg aan de Vierwaldstättersee met een hoogte van 2137 meter.
Populair-wetenschappelijk themapark met museum (1873) gestoeld op het glaciaalpostulaat (1840) van Louis Agassiz.
Het Löwendenkmal (1820-21) van Bertel Thorvaldsen ter nagedrachtenis aan de leden van de Zwitserse garde die in dienst van koning Lodewijk XVI sneuvelden tijdens de Franse revolutie.
Kastanienbaum ligt 5 km ten zuidoosten van Luzern aan de Vierwaldstättersee.
Plaats 14 km ten zuiden van Luzern gelegen aan de Alpnachersee, een zijarm van de Vierwaldstättersee.
Mogelijk een verwijzing naar de derde acte van Les Contes d’Hoffmann (1881) van Jacques Offenbach (1819-1880):

Hoffmann: Extase! ivresse inassouvie, / Étrange et doux effroi! / Mon reflet, mon âme et ma vie / A toi, toujours à toi!
Giulietta: Si ta présence m’est ravie, / Je veux garder de toi / Ton reflet, ton âme et ta vie, / Ami, donne-les-moi!

Ernst Theodor Amadeus Hoffmann, van wie drie korte verhalen de basis vormen voor het libretto van de opera, overleed in 1822 door nerveuze uitputting en overmatig drankgebruik.
Mogelijk een verwijzing naar het ruitpatroon op de huid van de gegrilde zalm.

3 Mei. ’s Morgens naar Cook. Biljetten voor de Rigi. Om 10.30 met de boot Pilatis naar Vitznau

^[1] Vandaar met de Funiculaire naar Kaltbad

^[2] en andere stations der Kulm Rigi.

^[3]

In de sneeuw! Met sneeuw gesmeten. Boven op het hotel ^[4] geluncht. Daarna op de top der Rigi.

^[5]

Vandaar met den gids terug naar Rigi-Kaltbad langs afgronden. Naar restaurant Bellevue. ^[6]

Terug met de funiculaire naar Vitznau en naar Luzern. De boef of 2 dubbele boef verkoopt houtsnijwerk – als ik een koning was! Om 6 ½ terug!! Naar Poste Restante. ^[7]

Diner hotel. Naar onze kamer.

Den 3 mei ’s morgens naar Cook waar we biljetten voor de Rhigi haalden en vertrokken om 10 uur 30 minuten met de boot Pilatus naar Vitznau. Van Vitznau zagen we niet veel want de Funicolaire stond klaar om ons naar de top van de Rhigi te brengen. Bij Kulm-Rhigi hielden we halt en stegen ten deele door de sneeuw naar de top, d.z.w. voor dien tijd gebruikten we 109 de lunch in t Hotel.

’t Was heerlijk helder en we konden nogal ver ver weg zien. Vooral ’t vogelperspectief-effect was mooi. Al die puntjes en vlekjes in t dal dat huizen zijn, een meertje dat een druppel water gelijkt. De gids die we in dien tijd genomen hebben, wijst ons nu al de bijzonderheden, namen van bergen, meren en wat dies meer zij (dingen die ik alle vergeten ben heb). Hier deed hij ook ’t voorstel om naar Rhigi-Kaltbad te wandelen (circa 50 minuten te voet). We gaven er gevolg aan. t Dalen, hoewel gauwer dat ’t stijgen, is wel even vermoeiend.

We hebben eerst nog een sneeuw-bataille gehouden, Verder op de rand ener afgrond elkaar gekiekt. Fameuse!!

Men vindt hier groote brokken steen die geformeerd zijn door duizenden bijeen gebrachten steentjes.

Voor we aan de Restaurant Bellevue kwamen, kochten we van een Zwitscher wat snuisterijen. Eerst een enkelvoudig boefje te zijn, verweet ik hem later een dubbele boef te wezen (zijn). Hij vond dit ook al geschikt als wij maar kochten. En tien ik hem uiteindelijk zei: Als ik een koning was... Hij liet mij niet uitspreken en zei: dan zou je nog niks doen. De boef die boefig veel gevraagd had, ging weer verder op z’n fluitje blazen dat ’t geluid voortbracht van koek-koek, koek-koek!!

111 In Bellevue uitgezet (waar een gemoedelijk Zwitserinnetje met mooie donkere oogen (ik hoor Tante Trotwood van Zeggelen!!) ^[8]^[9] ons bediende) stapten we in de Funiculaire die ons weer naar beneden te Vitznau bracht. Na 10 minuten gewacht te hebben, kwam de boot voor Lucerne.

Om half zeven waren we weer thuis. We gingen naar de Poste Restante en bleven verder in ’t Hotel.

Startpunt van de bergspoorlijn Vitznau-Rigi Kulm.
Rigi Kaltbad, stadje op 1440 m gelegen aan de Rigi spoorlijn.
Rigi Kulm, gehucht op 1752 m gelegen nabij de top van de Rigi, eindpunt van de Rigi spoorlijn.
Er stonden twee hotels op de top: Rigi Kulm (sinds 1816, 130 bedden) en Grand Hotel Schreiber (sinds 1876, 300 kamers).
Het archief bevat een foto die Van Houten toont, staand op de observatietoren op de top van de Rigi.
Hotel Bellevue Rigi Kaltbad, 1898.
Aanduiding op een poststuk die aangeeft dat dit op het postkantoor bewaard moet worden tot de geadresseerde het op komt halen.
Betsy Trotwood is de tante van de hoofdpersoon in Charles Dickens’ roman David Copperfield (19850).

4 Mei. Regenachtig. Om 1.34 naar Schaffhausen ^[1] over Zürich. In Neuhausen afgestapt om circa 4 uur. Geen mensch te bekennen op het station.

Naar Hotel Rheinfall. ^[2] ^[3]

Bezoek aan de Chute du Rhin, Rheinfall

^[4] (le peuple dit Laufen). ^[5] breed hoog 115 m val 19 m. ^[6] Met een boot overgstoken tot dicht bij den waterval. Toen de rotsch (Chateau Woerth)

^[7] beklommen. Vandaar naar de andere zijde, bergopwaartsch naar Chateau de Laufen.

Over de groote spoorwegbrug

^[8] terug naar hôtel.

Goed gegeten, heel gezellig op onze kamer. De Zweitscherin was zeer vriendelijk, de landwijn zuur. M'n gastheer eet de geheele taaie kip op, eten wat hij meent niet lekker te vinden.

’s Avonds wandeling door ’t dorp. 30 Bezoek aan de Rheinfall. Terug hotel. De muziek, eeuwige wals, houdt de gasten beneden de benen van de vloer, er is bruiloft. Naar bed.

De trein naar Parijs vertrekt eerst morgenavond 10 uur. Express.

4 mei. Regenachtig, zeurig droevig, Hollandsch weertje van het 1^e soort. Om 1.34 zullen we naar Schaffhausen vertrekken (over Zürich), doch onderweg bedachten we dat ’t beter was te Neuhausen te overnachten en daar de waterval, Rheinfall, Chute de Rhin, te zien. De conducteur zou voor onze bagage zorgen en ’t te Neuhausen af laten zetten.

We zagen vanuit de trein hier en daar de Rhijn ... die hier en daar zeer pitoresque was zijn, o.a. bij Säckingen (bekend door z’n gedicht) ^[9] en meer kleine plaatsjes waarvan ik de namen vergeten ben.

’s Middags om 4 uur kwamen we in t stadje Neuhausen aan. Behalve de stationschef achter een ruitje en de man die voor onze bagage zorgde was er niemand aan t station te zien. Er kwam even daarna een wagen aanrollen die later van Hotel Rheinfall bleek te zijn. Met dat vervoermiddel kwamen we aan ’t Hotel.

t Seizoen 113 was nog niet daar en ’t bleek dat men weinig op gasten gerekend had. De goedmoedige hotelhouder gaf ons de beste kamers va z’n paleis en ’t eten dat we ’s middags kregen smaakte opperbest. De meid die ons bediende had een lijmerigen spraak en bleef eenige seconden ’t opgebrachte gerecht aanstaren voor dat zij vertrok om een volgende te halen. Ik moet zeggen dat ze mijn schildpadden die ik te Venetië gekocht had goed verzorgde.

Voor ’t middagmaal bezochten we de Chute du Rhin. Een bootje plaatste ons midden tusschen de twee watervallen op een rots, gewapend met zeildoek voor ’t spetten van ’t water, en later aan de andere kant. Hier was t storten van het water op z’n hevigst en kon men elkaar niet verstaan van ’t geraas. Bergopwaarts gingen we naar Chateau de Laufen, kochten daar souvenirs en over de groote spoorwegbrug terug naar ’t Hôtel.

De vriendelijk zwtischerin diende zure landwijn, maar wie zou goeden landwijn door van een zure zwitscherin willen hebben? U eet den geheelen taaie kip op waarvan U gedurig beweert dat hij niet lekker is.

’s Avonds wandeling door ’t stadje (dorp) en nogmaals bezoek aan de waterval. 115 De bruiloft is in volle gang .De muziek die ik nooit te voren valscher gehoord heb, houdt de gasten de beenen van de vloer.

We zagen dat we eerst de volgende avond 10 uur (express) naar Parijs konden vertrekken.

Schaffhausen ligt 50 kilometer ten noorden van Zürich.
Foto’s van alle genoemde locaties rond 1900.
Foto’s van alle genoemde locaties rond 1900.
De waterval in de Rijn bij Schaffhausen.
Naar het op de linkeroever gelegen Schloss Laufen.
De Rheinfall is 150 meter breed en 23 meter hoog.
Schlössli Wörth, burcht gelegen op het eiland halverwege de Rheinfall.
Wikipedia: Rheinfallbrücke, 1856.
Der Trompeter von Säkkingen. Ein Sang vom Oberrhein, een epos uit van 1853 van Joseph Victor von Scheffel (1826-1888).

5 Mei. ’s Morgens gesneeuwd. Ontbijt zeer huiselijk. Om 11:38 naar Basel. Aldaar bij Hotel Schnieder toilette gemaakt. Geluncht. Naar de post. Hangmat en plaids ^[1] gekocht. Naar de Centralbahnhof.

^[2] Naar de dierentuin

^[3] die zeer mooi was. De dajakkers ^[4] gezien. ^[5] Ketting gekocht. Pauwen, duiven, beeren gevoerd. Terug naar Schnieder, aldaar gegeten. Om 8.30 naar Centralbahnhof. Om 10 uur naar Parijs. Aldaar gearriveerd 6.05 Parijsche tijd (differentie 1 uur).

De volgende dag behoort tot de 5^de mei van t jaar 1899 en tot m’n groote verwondering zie ik de sneeuwvlokken langs mijn raam vliegen!! ’t Is rampzalig koud.

Zeer huiselijk ontbeten we hier, en hoewel U over ’t een an ander klaagde, bleef er weinig aan ’t eetbare over. Om 11.38 vertrekken we naar Basel en ik geloof dat we er zoowat 2 uur aankomen. We maakten bij Hotel Schnieder ons toilette en aten er wat . Toen gingen we naar de Post. ’t Postkantoor is een flink gebouw in ’t midden der stad. U kocht er hangmatten en plaids en we togen naar Centralbahnhof om te zien of onze bagage al gearriveerd was.

t Bezoek aan de diergaarde verdient wel vermeld. De leeuw en leeuwin waren prachtig, en tal van pauwen liepen er los. De duiven die zeer mak waren, voerden wij (zo ook apen, koeien, etc). Er waren ook Dajakkers te zien met kleine Dajakkers.

Vandaar zochten we Schnieder weer op om ’t dagelijksch voedsel te nuttigen. Schnieder vond dat goed en rekende dubbel.

117 We namen na ’t diner een rijtuig. Nauw van ’t Hotel kwamen we bijna in botsing met een electrische trem. De koetsier reed achter een stilstaande trem om en een in vollen vaart zijnde kon ons niet zien aan komen. Op enige centimeters afstand stopte de conducteur en ziet: de voorzienigheid liet ons niet al okkernootjes kraken.

Het ongeluk waarvan alle Zwitsersche dagbladen spreken ... voorkomen.

We konden als gelukkige Hollanders te Basel ’t station bereiken. De trein vertrekt om 10 uur naar Parijs en om 8 uur en 35 minuten waren we gearriveerd, dus tijd in overvloed. Conducteurs doen voor fooien veel en de beloofde fr 15.– verschafte ons een aparte coupé die we tot Brussel Parijs behielden.

Maris en Van Houten namen de nachttrein.
Wikipedia: Centralbahnhof of Schweizer Bahnhof, sinds 1854.
Wikipedia: Zoologischer Garten Basel, sinds 1874.
Dajak is een verzamelnaam voor een aantal volkeren in de binnenlanden van Borneo. Mogelijk gebruikte Maris de term als algemene aanduiding voor zogenaamde inboorlingen.
Van 4 tot 23 mei 1899 toonde de Zoologischer Garten een Völkerschau getiteld Bischari-Karawane. Deze expositie maakte deel uit van een lange reeks waarin onder meer Nubiërs, Marokkanen en Singalezen enkele weken in authentiek ogende hutten in de dierentuin verbleven en ter vermaak van de bezoekers gemaskerde oorlogsdansen hielden en slangen bezworen. De expositie van 1899 was de laatste in een reeks die begonnen was in 1879 en tussen 1922 en 1935 werd voortgezet.

6 mei 1899. In Parijs. Kamer uitziend op de Boulevard des Italien. Zeer gezellig. Rijtoer naar Champs Elysee, Jardin des Tuileries, naar de Arc de Triomphe en Place de la Republique om de reclame ^[1] te zien. Terug naar Hotel de R na eerst bij Pousset gegeten te hebben.

Parijs nog 6 dagen.

Op m’n horloge dacht ik te 6 uur in Parijs te zijn, doch dit geschiedde eerst om 7 uur (’t tijdsverschil is circa 1 uur). We hadden ruimte genoeg om ons ter ruste te begeven. Met een omnibus de la gare rijden we naar Hotel de Russie.

^[2] ^[3] (De Douanen waren nogal gemakkelijk, hoewel niet zoo gauw tevreden als elders.)

Na ’t ontbijt begeven we ons op ’t balcon. ^[4] Al die menschendrommen te zien loopen, allen naar hun werk gaand, armen en rijken op de Boulevards en daar zelf dat te beschouwen niets doend, dan kan men zich weinig indenken in ’t lief en leed van (’t laatste niet bij hopen) van al die menschen die zwoegen en oud geworden, arm gebleven, afgedankt 119 zijn, niet meer bruikbaar om anderen van dienst te zijn. Die bleeke magazijnenjuffers, die tanige jonge meisjes die tot laat toe voor bijna niets hemden hebben gestikt en ’s morgens nog naar hun winkels moeten. Jonge mannen met een oude mannenfiguur. Meisjeskinderen van 10 à 12 jaar als oude vrouwtjes. Is t wonder dat er zooveel vrouwen en meisjes den slechten weg opgaan als zij den geheelen dag voor een hongerloon moeten werken en ternauwernood zich kunnen voeden. Ziet al uwen fabrieksmeisjes (van 18 tot 25 jaar) die voor een goed loon werken. Er zijn er weinig, bijna geen een onder de honderden die een slecht leven leiden. Weinig menschen zijn van natuur slecht. De maatschappij draagt hier grooten schuld als gevangenissen en gekkenhuizen vol zijn.

De 6 mei rijden we door de Champs Elysees naar de Arc de Triomph en langs de Jardin de Tuileries terug naar de Place de la Republique om uw reclame te zien.

Bij Pousset hebben we gegeten en zijn naar ’t Hotel gegaan.

Verder is er niets meer in mij dagboek opgeteekend. Ik herinner mij nog dat we met den Heer Paz bijna geheel Parijs doorgereden zijn om goede plaatsen voor de reclamen te zoeken. Dat we een bezoek aan Madame Paz gebracht hebben. ’s Avonds nog eens “La dame de chez Maxim” gezien, en la mam’selle 121 du Telephone.

C.J. van Houten & Zn. was een van de grootste adverteerders wereldwijd. Tussen Vecht en Eem, jaargang 12, aflevering 2, mei 1982: Er zijn jaren geweest, rondom de eeuwwisseling, waarin Van Houten per jaar ongeveer drie miljoen gulden uitgaf aan propaganda. Op de grote wereldtentoonstellingen van die tijd was Van Houten altijd vertegenwoordigd.
De alom aanwezige reclame voor Van Houtens Cacao werd niet door iedereen gewaardeerd. Het Nieuws van de Dag van 10 januari 1899 verwoordde het zo: In een artikel over Sara Bernhardt in de reclame, deze week voorkomende in het Handelsblad, stelt de auteur voor nu en voortaan reclame aan te duiden met de spreekwijze: ‘Ook goede cacao moet geadverteerd worden’, in plaats van het spreekwoord : ‘Goede wijn behoeft geen krans’. De auteur behoeft het voorstel niet meer te doen. Sedert 2, hoogstens 4 jaar is eene dergelijke uitdrukking op tooneelgebied in zwang. Als er sprake is van een tooneelspeler of tooneelspeelster, die op allerlei, zelfs op verwerpelijke wijze, reclame van zichzelf maakt, zeggen de broeders en zusters, de wenkbrauwen ophalend, de handen uitslaand, meesmuilend tot elkander: ‘van Houtens Cacao!’.
Hotel de Russie, Rue Drouot 1.
Blog dat het adres van Hotel de Russie vermeldt.
In 1897 schilderde Camille Pissaro een aantal doeken vanaf het balkon van Grand Hôtel de Rusiie waaronder Boulevard des Italiens, matin, effet de soleil.

Zondags zijn we naar de Longchamps gegaan om den wedrennen te zien ^[1] en nog meer om de mooie toiletten der Parisiennes te bewonderen. We zagen er den schurk Rochefort, ^[2] met groote breede handen als een slager wel heeft; lomp, log en aanmatigend. Er werd druk gewed. En club stonden we er: U en Gratien, Paz en les dames Paz, sa soeur, vous et moi.

Om ons rijtuig terug te vinden was een grooten toer. Terug naar ’t Hotel.

Zoo brachten we vier dagen nog te Parijs zoek.

Hippodrome de Longchamp, Bois de Boulogne, sinds 1857.
Victor Henri Rochefort (1831-1913), journalist en politicus met de bijnaam le Prince des polémistes. Maakte zich eerst omstreden met zijn antimonarchistische standpunten en zijn sympathie voor de Communards, maar profileerde zich later als uitgesproken anti-Dreyfusard. Werd diverse malen vanwege verspreiding van zijn standpunten veroordeeld tot gevangenschap.

’s Morgens zoowat 8 uur vertrokken we voor Amsterdam en arriveerden daar te ong. zeven uur,

Amsterdam, Pays – bas – bas – bas

In de trein was een restauratiewagen en te half negen zaten we aan de disch bij uwen zusters

^[1] en ’t parelend vocht parelde in de breede bocalen! En de Cordon Rouge van Napels viel niet in de smaak. Door het schudden was HEd ^[2] zuur geworden.

Johanna Sophia en Henriette Clasina Van Houten woonden op de P.C. Hooftstraat 180-182. Bron: Stadsarchief Amsterdam.
Amy Groskamp-Ten Have, Hoe hoort het eigenlijk?. H.J.W. Becht, Amsterdam 1940: H. Ed. - Hun - Haar-Edele (op adressen).

Schuchter heb ik U den volgenden dag bedankt!! Ik had te veel genoten om U te bedanken. Maar hierbij bedank ik U voor al ’t genot dat ik gehad heb. En dank nog voor ’t geduld waarmee U mij, een jeugdig avonturier, in toom gehouden hebt.

Ik eindig dit onvolledig dagboek in Weesp.

Wel Ed geb Heer S. Maris
Hotel de Roskam
Weesp

19 mei ’99

Waarde vriend,

Het speet ons zeer dat ge gisterenavond niet kondet komen. ^[1] Wij hadden nog eenige jonge vriendinnetjes van Lizzy ^[2] gevraagd om mee te kunnen genieten van de photos. Kunt ge nu as Woensdagavond komen? Maandag zijn wij verhinderd. Als ge Woensdag komt zal ik de meisjes er weer bij vragen. Met vriendelijke groeten ook aan de vrienden in Weesp,

Uw toegenegen Thérèse S.

Thérèse Schwartze woonde met haar zussen en nichtjes (waaronder Lizzy Ansingh) op Prinsengracht 1091 (vanaf 1904 Prinsengracht 1089-1091).
Arrangeert Thérèse Schwartze hier een kennismaking van Maris met de Amsterdamse Joffers?

122 En goede tante Trotwood zit als de echte tante uit het boek met de bril op ’t puntje van de neus. Niet zoo strak is haar gezicht, want als de zon in Weesp allang gedaald was en alle menschen in avond leefden, kon ik in den huize Van Zeggelen nog de 2^den zon van den zelfden dag zien opkomen. De anijsmelk dampt in de groote ouderwetsche koppen. Op de oude piano, waarvan hier en daar wel een noot niet te zuiver is, vertelt Beethoven heele geschiedenissen. Dan spelen vier menschen whist ^[1] en drinken op elkaars gezondheid, aantikkend met de kopjes waarin nog eenige druppels anijsmelk zitten. We hebben zoo’n plezier alsof er kinderharten in groote menschen zaten.

En Dickens voelde ’t goed, toen ie schreef dat de kleinigheden, de kleinste genoegens, de groote som des levens uitmaken. En toch, groote Schrijver, zoo’n reisje naar Napels is niet te versmaden, en dat kan toch een gróot genoegen heeten.

Met ’t eindigen van dit opteekenen, kan ik niet laten aan te halen dat ik door tante Trotwood’s bril heb mogen zien. Dat ik zonder haar een dor Weesp had gevonden, en niet een mooi en vriendelijk oord waar ik zooveel prettige menschen heb leeren kennen, 123 en denk nu, overmorgen Weesp verlatende, aan al ’t genoegen dat U en Uwe zusters mij hier bezorgd hebben. Dat prachtige tochtje naar Zaandam. Die tochtjes naar Amsterdam. Die verrukkelijke rijtoertjes buiten Weesp. Dat alles is voorbij en toch laat ik niet na er nog dikwijls aan te denken.

In m’n droomen werk ik met ’t zoeklicht en laat de jeugd in hun hanssoppen dansen (buiten op een mooie zomeravond). Nieuwsgierige ouwtjes in nachtgewaad, eens in ’t volle licht terugdeinzend.

En dan denk ik terug aan hoe we bijna gelijktijdig onthoofd zouden zijn in de rieten stoelen ons gered hebben. Hulde aan den wakkeren stuurman Plomp!!

Ik herinner me goed den eersten dag dat ik met U kennis maakte. Ik zie U bij regenachtig weer, ik zie U in de zon te Nizza, ik zie U winnende te Monte Carlo. kwaad te Rome. Ik zie U klimmende op de Milanesche Cathedraal, op de Vesuvius, ik zue U ’t liefst als uw voorhoofd glad is, en dan buiten Weesp.

En nu, Gastheer, er is nog ruimte genoeg in dit schrift. Krab door wat U niet bevalt, vul aan als daar ruimte genoeg voor is, wat ik vergeten heb... Niet meer als een opsomming wilde ik geven van ’t geen we te zien kregen, en ben met vertrouwen in m’n dagboek en m’n geheugen 125 tot hier gekomen,

Uw dankbare reisgenoot,

S.W. Maris

Weesp mei 1899

127 De wapens, 't schild, de versieringen.
Patience et longueur de temps
Font plus que force ni que rage. ^[2]

On subit l’amour,
on ne le raisonne pas:
il est tout de suite
ou il n’est jamais. (A. Dumas fils) ^[3]

Whist: een kaartspel voor vier personen.
Uit: Le lion et te rat, Jean de La Fontaine. Vertaling: Geduld en tijd vermogen meer dan woeste kracht.
Uit: Le Demi-Monde (1855) van Alexandre Dumas Fils (1824-1895). In de derde scene zegt Raymond tegen Suzanne: Le jour où l’on voit pour la première fois la femme que l’on aimera, on l’aime; on l’aimait peut-être déjà la veille, avant de l’avoir rencontrée; on subit l’amour, on ne le raisonne pas; il est tout de suite ou il n’est jamais.
In vertaling: Op de dag dat je voor het eerst de vrouw ziet van wie je zal houden, houd je van haar; misschien hield je de dag ervoor al van haar, voordat je haar ontmoette; men ondergaat de liefde, men beredeneert hem niet; hij is er meteen of hij is er nooit.

36 Liqueurs Kirsch Cognac Champagne fine
... citron

Menu Monsieur Paz ^[1]

huîtres + 12 – 16
–
Bouillon froid. Potage – Pain.
–
Pain – van hemelsblauw, citroengeel en donkerbruine oogen
Poulet rôti froid. Truffes.
pâté de foie gras
–
Salade Betrafes Céleri Oeufs ^[2]
–
fromage fruits dessert
–
Café
du vin Rouge, Blanc en du Champagne
–

Maris en de heer Paz deelden de maaltijd op 8 februari (diner), 10 februari (souper) en 11 en 13 februari (dejeuner).
Betterave: rode biet.

37 Waarde tantes Schwartze ^[1] en nichtjes Ansingh, ^[2]

De populieren in mijn buurmans tuin laten hun leegen zaaiheid zien meer dan eenige dagen te voren. Het koele avondwindje dat de moerasdampen meeneemt op zijn zwerftochten doet me rillen en met mijn nichtje Lizzy tokkel ik op de harp gitaar der verlatenheid en breng melancholisch een aubade ... en neuriën we droef van Italiaansch blauw, citroengeel en glinsterend oogbruin, waarbij de gedichten van Piet Paaltjens ^[3] nog zonnestralen zijn, en met een Genestet ^[4] van hart en nieren zien we op ons zielig Hellas neer.

Juffrouw Bodenh. ^[5] zit daar dromend voor zich uit te staren en heel een wereld van sprookjesgeschiedenissen doemt zich voor mij op. Ik zou haar van Roodkapje kunnen vertellen en toch, zij weet niet hoe, zij weet niet wat als zij in ’t het rijk harer droom verward is. Ik schilder alleen die Voor mij zit juffr Bodenh in het rijk harer dromen zwevend en peinzend over raadsels waarvan zij ... een oplossing verlangt. Dat is niet te schilderen — mijn oom Thijs ^[6] zou dat weten te doen. Ik schilder teken slechts na wat ik zie en als ik dat kan al kan ben ik dankbaar genoeg.

In de lunchroom heb ik gisteren met juffr B afternoon tea genuttigd. We hebben zeer gezellig gesproken over de persoon Lizzy Ansingh. Eerst kwamen de hoeden op het repertoire, toen de diverse lintjes aan de beurt.

Door een koel avondwindje ... mijn buurmans’ poulieren gebuig gewaai en bladen geritsel.

De zussen Thérèse en Georgine Schwartze.
De zussen Lizzy en Thérèse Ansingh.
Piet Paaltjens, pseudoniem van François Haverschmidt (1835-1894).
Peter de Génestet (1829-1861).
Nelly Bodenhein (1874-1951). Nelly Bodenheim en Lizzy Ansingh kenden elkaar van de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten.
Matthijs Maris, 1839-1917.

38 Linge – 29 Aprile 1899
4 mouchoirs
1 netje
2 caleçon
3 chemise de j.
1 chemise de n.
1 flanelle
10 cols 6 plat 4 dubbel
10 manchettes

V. Grubicy ^[1]
Porto Corso Vittoria
12 C

Zie het dagboek en het reisverslag d.d. 28 april.

39 ^[1] ... ’t zingen. 9 uur Capri ... Nord Deutsche Loyd ^[2] 250 groen gehoede Duitschers aan boord. Prachtig weer. Jongens duiken in ’t water om geld op te visschen. Veel zeezieke juffers.

Sorrento. Capri. Eerst naar de blauwe grotten, grotta azzura, met zeer nauwe ingang. Daarna jongens in zilver zien baden. Om half 2 naar Capri. Dejeuner Hôtel Continental buiten op ’t terras. Duitschers zingen. Mannen spelen gitaar. Jongens heel in de diepte wagen voor ons ’n salto.

Met rijtuig naar de stad Capri. Hoed & schoenen gekocht. ... Nauwe steegjes, meisjes die steenen op ’t hoofd dragen. Citroenen en sinaasappelen langs de weg.

Met de boot waar onderdoor jongens duiken (en zingen) om 5 uur naar Sorrento. Met de boot naar Hotel Tramontano.

Na diner Italiaansche dans Tarantella. Door de stad gewandeld. Volgende morgen boomgaard bezocht. Bloesem geplukt. Prachtig weer. Per rijtuig naar Amalfi. Amalfi regen. Verborgen zitje in ’t prieel.

Op deze pagina beschrijft Maris nogmaals de gebeurtenissen d.d 11 april 1899 en 12 april 1899.
De Norddeutscher Lloyd onderhield rond 1900 lijnen naar en van Capri.

40 Schrijven aan Diemont van L., ^[1] Buisman, ^[2] Goldenberg, mevrouw Greve, Slager, ^[3] Dingemans, ^[4] Langeveld, ^[5] Cornet ^[6], mevrouw van Zeggelen, Reijneke van Stuwe, ^[7] Kees Spoor ^[8], Ebbinge, ...

Diner Boulevard des Italiens fr 3 et fr 2.
Moulin de la Galette, Moulin Rouge, Place Blanche ^[9], ... la Rue d’Amsterdam. ^[10]

Een bezoek brengend aan uw kunstzaak op ’t Damrak vernam ik van een representant aldaar dat ik reeds ... gegeven had, om

...

Van uwen representant vertegenwoordiger van uwen zaak aan den Rokin

...

Uw vertegenwoordiger op ... vertelde me dat

...

Mag ik uw vert. Ik heb een klein olieverfportretje van mijn vader.

Mogelijk Diemont van Langerak
Hendrik van Borssum Buisman (1873-1951), oud-studiegenoot van Maris in Antwerpen, getuige bij Maris’ huwelijk.
De broers Frans en Piet Slager waren studiegenoten van Maris in Antwerpen.
Waalko Jans Dingemans sr., schilder met wie Maris een atelier deelde in Heiloo voor hij naar Weesp verhuisde.
Frans Langeveld, schilder.
Mogelijk Fredrik Louis Cornet (1840-1907). Cornets vader was een broer van Maris’ grootmoeder van moeders kant. Na zijn reis met Van Houten woonde Maris enkele maanden bij deze oudoom en zijn vrouw aan de Vondelkade (later Overtoom) 62.
Mogelijk een van de zussen Jeanne en Jacqueline Reyneke van Stuwe.
Kees Spoor, schilder, oudleerling van Simons vader Willem Maris.
Place Blanche.
Rue d’Amsterdam.

Wel Edelgeboren
den Heer Simon Maris
Spui boven Focke Melzer

Amsterdam

Amsterdam 7 mei 1900

Waarde Simon,

Wat spijt ’t mij gruwelijk dat ik juist uit was toen ge met uw vader tot ons kwaamt. Ik had hem zoo gaarne gesproken en ik ben anders ’s middags nooit uit, heel jammer. Ik was even naar Claus en Fritz. ^[1]

Komt ge donderdag of vrijdagavond met den heer Gorter? ^[2] Zoudt ge zoo goed willen zijn mij dit even te melden. Met vriendelijke groeten,

Thérèse S.

Claus & Fritz was een firma in schilder- en tekenbehoeften (1841-1931).
Arnold Marc Gorter (1866-1933).

Amsterdam, 13 mei 1900

Waarde Maris,

Parus komt vandaag bij ons ^[1] en zal blijven logeeren. Hij komt met zijn rijtuig tot Diemerbrug

waar onze coupée hem tegemoet zal komen. Zoudt gij misschien lust hebben om hem tegemoet te rijden en ons het genoegen willen doen om hier te komen eten. Dan zal ik je ongeveer om half drie het rijtuig zenden. Hoopende een gunstig antwoord te krijgen teken ik mijner groeten,

Uwe toegenegen
J.S. van Houten

P.C. Hooftstraat 180-182.

Hammam R’hira

3 febr: 1901

Beste Maris,

Parus schreef je, door mijn hand, ik geloof den 29 jan. over het huis. Wij vergaten echter nog je te schrijven of ge aan de meubelmakers wilt zeggen vóór zij hunne begrooting maken of zij voor alle sofa’s en stoelen best paardenhaar gebruiken en geen krein ^[1] of hoe ze al dat goed heeten. Dat is noodig omdat het niet mag ruiken. Wilt ge hen vooral zeggen over het algemeen geen stoffen te gebruiken die ruiken, noch voor de gordijnen noch voor de tapijten of meubelen.

Eergisteren vrijdag heeft Parus een paar uur in de zon buiten gelegen. ’s Middags is het echter gaan regenen en ofschoon het gisteren wel weêr droog was, was er toch geen zon genoeg om buiten te zitten. En vanmorgen, zondag, druilt het weêr ook; wij hebben het zelfs koud en laten de haard aan maken. Gisteren maakten wij eene groote wandeling, gedeeltelijk door het bosch, nu eens in een dal, dan weer op bebouwde bergen of kale rotsen. Môe zou men hier niet worden, maar mijne voeten doen mij pijn van het stijgen en dalen.
Parus is hier nog niet vooruit gegaan. Wij hopen dat het zonnetje hem goed zal doen als het nu eerst wat meer achter elkaâr komt. Indien de zon schijnt is het zomerwarmte. Ik geloof dat zij bij ons niet zooveel kracht heeft.

Wij maken het goed en hopen spoedig weêr eens wat van je te hooren. Na de groeten van allen, vooral van mijn broêr gedaan te hebben, noem ik mij

Uwe toegenegene,
J.S. van Houten

Krijn of crin végétal: plantaardig alternatief voor paardenhaar, gemaakt van het blad van de suikerpalm.

Hammam R’hira
15 febr: 1901

Beste Maris,

Straks aan de lunch ontving mijn broer Uw brief. Ik zag daarop de mooie teekeningen, ook een, waarop men aan het schieten is op de panters: nu ik kan U vertellen dat de Arabieren gisteren avond een panter ^[1] geschoten hebben, het dier is nu met volle glorie te zien. Mijnheer Grothe ^[2] is er naar toe. Het schieten op de tijgers gaat niet zoo gemakkelijk, zij laten zich nog moeilijker verschallijken.

Gelukkig dat U van Uw influenza weer geheel hersteld is. Het is dit jaar een geduchte krasse winter, de mensen staan versteld over de koude die hier ook komt, en andere jaren, om dezen tijd, hier lang niet is. ’s Nachts vriest het hier en vannacht is hier sneeuw gevallen. En regenen doet het de laatste dagen en ook van daag geducht.

Al die nattigheid is voor mijn broer natuurlijk niet goed, maar geeft hem weer meer pijn, en maakt ook dat er geen questie is, dat hij buiten in het anders zoo heerlijke zonnetje kan zitten. De etenstrek is dan dadelijk ook weer minder. O, Maris wij zouden mijn broer allen zoo graag het goede gunnen en ik weet dat gij er ook zoo over denkt. De bergen die anders zoo mooi zijn, zien er nu minder uit, of het een en al zee is. Wij krijgen zeker nog meer regen. Nu zitten wij natuurlijk in huis, maar anders is het hier prachtig om te wandelen, en dan is het gezicht op de bergen en dalen zoo mooi en het is dan ook zoo aardig die Arabieren met hun kudde geiten en schapen op te zien trekken. Die beestjes kunnen het klimmen beter als ik, ofschoon het wel wat gaat wennen.

Zojuist kwam Mijnheer Grothe terug, hij heeft de panter gezien. Het was een rijke Arabier die hem geschoten heeft, zoo dat hij de huid niet wil verkoopen. Maar mijn broer dacht, morgenochtend komen zij hier met het geschoten dier aan het hotel zoo dat wij hem dan ook kunnen zien. Hij is geschoten met een geweer van twee en halve meter lang, een korter is daar niet geschikt voor, verbeeld je eens. ^[3]

Ge zoudt U ook amuseren als ge die Arabieren zaagt, met die prachtige modellen pantoffels, die zij dragen. Dan hangt er zoo’n ruime slip bij, je weet waarlijk soms niet wat je ziet. Wij zouden wel graag er eens een model van willen nemen.

Zondag zijn wij op onze wandeling in de bergen een cameleon tegen gekomen, een halve arm lang. Wij hebben hem aan allen kanten goed bekeken. Hij opende zijn bekje om ons te bijten, hij heeft flinke tandjes, maar wij hebben hem de vrijheid weer gegeven.

Men kan hier ook Romeinsche graven met menschen beenderen er nog in zien. Hier en daar aan de weg staat ook nog zoo'n oude steenen lijkkist, die nu wel gebruikt worden voor waterbak.

Als de regen wat wegblijft, en de zon wat meer komt, dan zullen de bomen ook zeker veel mooier worden, die toch al hun best doen om te bloeien, doch het zijn allen boomen die meer warmte nodig hebben. De sinaasappels vallen ook half rijp van de boomen. Zij kunnen niet tegen al die koû.

Mijnheer Grothe doet zoo dikwijls zijn best om de Arabieren te photograveren, maar die kerels zijn zoo slim. Ze hebben het zoo gauw in de gaten, en dan passen zij er op, hoor!

Wij wenschen U veel succes, en genoegen op Uw reis naar London. ^[4]

Ge hebt mij gezegd bij ons vertrek dat ik U ook eens moest schrijven. Eindelijk ben ik er dan toch eens toe gekomen, he? Ik heb het al eens meer in mijn gedachte gehad, doch dan schrijf je die en dan weer die, en met mooi weer is er geen tijd voor schrijven, dat kunt ge wel begrijpen.

De boeren in de Transvaal schijnen toch meer vooruit te gaan, wat zou het heerlijk zijn als hun oorlog nog eens wonnen.

Onze koningin heeft nu haar echtgenoot, voor haar Moeder zal het nog wel eens vreemd zijn, dat zij nu voorgoed het Loo kan verlaten. Als zij in Amsterdam komt zullen er zeker ook heel wat feesten komen. Het is te hopen dat het dan wat beter weer is.

Gelukkig dat kleine Theo geen koû heeft gevat bij zijnen watertuimeling, dat is maar goed afgelopen. Nu beste Maris, een teekening op een brief zien wij graag van U. Mijn praatje zal ik nu maar hier bij laten. Ontvang de hartelijke groeten, in de eerste plaats van mijn broer en zuster, en vervolgens van juffrouw de Graaf, zuster Peters, en Mijnheer Grothe. En ik blijf steeds

Uw zeer toegenegen
H C van Houten

De Panthera pardus wordt in Azië panter genoemd, maar in Afrika luipaard.
Wilhelm Gustav Grothe (1860-1928), architect van het Van Houten fabriekscomplex in de Aetveldtsepolder 1890-1897. In dienst bij Van Houten van 1886 tot 1924. Bron: Peter van Dam, Cacao- en chocoladefabriek C.J. van Houten & Zn. 1815-1971 : Opkomst en ondergang van een wereldmerk, [Z]OO Producties en Lecturis Publishing, Eindhoven, 2012, pagina 119, 124.
In Bombonnel le tueur de panthères, ses chasses, écrites par lui-même (1860) schrijft Charles-Laurent Bombonnel (1816-1890): On parlait beaucoup, pendant mon séjour, de panthères qui ravageaient le territoire des tribus [...] Un but s’offre devant moi: défendre l’Algérie contre un ennemi cruel, insatiable, qui sans cesse revient au pillage et qu’on ne peut arrêter, faire à moi seul la chasse à la panthère. Een gravure op pagina 193 in die uitgave toont een jager die een circa twee en halve meter lang geweer richt op een luipaard.
De handgeschreven inventarisatie van de adressen waar Maris woonde en werkte en de reizen die hij maakte vermeldt: 1901 Londen. Bron: rkd.nl.

Monsieur S.W. Maris

Leidschegracht 94^a

Amsterdam
Pays-Bas

Grand Hotel des Bains de Hammam R’hira

22 maart 1901

Beste Maris,

Eergisteren schreef ik je naar Parijs, Hôtel Adelphi. ^[1] Ik hoop dat gij hem ontvangen zult hebben. Parus zijn toestand is nog hetzelfde, hij is zeer zwak. Pijn heeft hij niet, ligt meest stil heen, slaapt nogal en praat in zijn slaap. Als hij wakker is, is hij goed helder. Hij maakt zich ongerust of hij weêr beter zal worden en zou zoo graag nog wat bij ons blijven. Op zijn verzoek zal er een consult gehouden worden met een specialist uit Algiers. Ik hoop dat hij morgen zal komen. Ik geloof dat wij een knappen, betrouwbare, kalmen docter hebben. Parus kan je brieven nu niet lezen. Ik heb hem wel je groeten gedaan, die hij terug verzoekt.

Daar ge schrijft dat ge morgen uit Parijs gaat, vermoed ik dat ge bij ontvangst dezes den 26^ste weêr thuis zijt en adresseer ik dezen naar Amsterdam. ^[2] Heb gij aan het hôtel je adres opgegeven om je brieven na te sturen?

De meubuileering van Parus zijn huis moet nu maar wachten. Ik hoop dat hij zich er later weêr meê kan bemoeien. Ik hoop het o zoo hartelijk maar vrees ik ook. Wie had gedacht dat hij zoo spoedig achteruit zou gaan!!

Ontvang vele groeten van mijne zuster en Juffr. de Graaf en van

je toegenegen
J.S. van Houten

Zuster Peters slaapt daar zij vannacht gewaakt heeft.

Hôtel Adelphi, Rue Taitbout 2,4,6,8.
De brief is verzonden naar Leidsegracht 94a.

Monsieur S. Maris
Leidschegracht 94^a
Amsterdam
Hollande

10 juni 1901.

Een groet uit Pallanza. ^[1] Ik zal de falies gezichten maar niet achter traliewerk verbergen. Zij mochten soms niet van elkaar te onderscheiden zijn. Er is ook geen Joco ^[2] bij die gevaarlijk is. Joco en zijn meester lijken best.

Over 2 dagen zullen wij Italië verlaten hebben en zijn dan alweer zooveel dichter bij huis. Tot over 4 weken hoop ik,

S.C. de Graaf.

Envelop afgestempeld in Grand Hôtel, Pallanza.
Jokko of Joco: chimpansee.

Adam, 29 juli 1901

Beste Maris,

Ofschoon ik je brief van den 20^ste nog niet beantwoord heb, had ik toch al eens weêr een letterje van je verwacht: of gij de portretten ontvangen hebt, en hoe gij ze vindt. zij zijn uit den vroegeren tijd, waardoor gij ze misschien minder gelijkend zult vinden. Gelukkig dat de rust je goed doet en hoe gaat het met de duizelingen? Zijt gij al een dagje hier geweest? Of gaat ge nog een dag? Met de foto’s zullen wij maar wachten tot ge weêr hier zijt. Dan moet je de onzen zien en zeggen welke gij niet hebt. Is het reeds bepaald hoe lang gij daar nog blijft? Het is gelukkig dat wij stervelingen elkaâr wat helpen kunnen. ^[1] Gij hebt ons een groote dienst bewezen met het in orde maken der kamers en het verheugt mij dat je nu buiten kunt zijn. Gij hebt getoond dat gij het met veel genoegen gedaan hebt.

En verder, besten, wij hebben heel wat Weespers ontmoet de laatste dagen. Half Augustus gaan wij nog eens 14 dagen te Hilversum logeeren.

Juffr. de Graaf is een paar dagen te Weesp bij de familie van Dockum.^[2]

Het heeft hier vanmiddag weêr geonweerd en weinig geregend. Nu schijnt het weêr op te knappen.

Het ga je goed. Ontvang de groeten van mijne zuster en je toegenegen

J.S. van Houten

Januari 1902 verhuisde Maris van de Leidsegracht naar Keizersgracht 498. Dat pand was een jaar eerder te koop gezet door Marie Elide Helene Granpré Molière (1838-1909), die er 29 jaar gewoond had met haar echtgenoot, de makelaar Jacobus Went (1818-1894). Het huis was voor ƒ 17.000,- en ƒ 1.000,- opgeld opgekocht door makelaar W.C. Luuring die het oktober 1901 opnieuw op de veiling bracht. Het pand werd nu voor de veiling al onderhands opgekocht door de zussen J.S. en H.C. van Houten: zij staan als eigenaressen vermeld op de tekeningen voor de verbouwing waarin de zolder en de bovenste etage werden samengevoegd tot Maris’ verhoogde atelier.
Casparus van Houten liet Maris ƒ 10.000 na. Mogelijk hielpen de zussen Van Houten Maris door het pand onderhands te kopen, opdat Maris het van hen kon overkopen zodra hij beschikte over de erfenis (die nog werd aangevuld met ƒ 4.000 die Maris ontving bij het overlijden van J.S. van Houten, in 1903).
In 1907 vroeg Maris toestemming voor het in de achtertuin plaatsen van een bijgebouw dat zomers dienst zou doen als atelier. In de behandeling van deze aanvraag is sprake van het hem in eigendom toebehoordende perceel Keizergracht 498.
Mogelijk: Alexander Mattheus van Dockum (1840-1926), notaris en wethouder te Weesp, en Cornelia Hondius van Herwerden (1844-1931).

Hilversum 16 April 1902

Beste Maris,

Het speet ons dat wij vandaag niet naar A.dam kunnen gaan, doch gisterenavond kregen wij een telegram van de hoedenjuffrouw dat zij ons vandaag niet kon helpen, en daardoor is ons plan in duigen gevallen. Nu denken wij zaterdag te gaan, en dan kunt gij meteen met ons teruggaan.

Maandag hebben wij bij Van Mesdag ^[1] gedineerd, doch ik kan je verklaren dat het daar niet stil aan tafel was. Een verjaardag, en dan die drie jongens ^[2], soms kon ik mijn eigen woorden niet verstaan. Gisteren was Gilly jarig. Toen zijn wij er maar alleen een uurtje gaan feliciteren. Nu, die kleine heerschappen waren toen niet minder opgewonden, en ’s avonds zou er een visite van twaalf jongens komen, wat zal er toen een leven geweest zijn, he?

Wij kregen gisteren een briefkaart van Loena dat zij het weer best maakt.

Wij danken u voor de moeite dat gij naar die verkooping zijt geweest. Maakt ge het goed? Wij hebben het hier nu stil. Groet Kroon ^[3] voor ons en ontvang zelf de groeten van je steeds toegenege

J.S. en H.C. van Houten

P.s. De boodschap van juffrouw Everhard hebt ge zeker ontvangen. Adieu.

Geert van Mesdag (1863-1939), firmant bij C.J. van Houten & Zn., was getrouwd met Hermine Martha Maxwills (1870-1951), een nichtje van Casparus, Johanna Sophia en Hendrika Clazina van Houten. Na de vroege dood van haar vader en moeder, Jacob Siegfried Maxwills (1844-1871) en Lubbartha Engelina van Houten (1849-1873), trad Casparus op als haar voogd. Het gezin Van Mesdag woonde in Hilversum.
Gilles Jacob (1891-1963), Geert (1893-1866) en Jacob Siegfried (1897-1973).
Met Maris vestigde ook Gerrit Hendrik Kroon (1868-1945) zich januari 1902 op Keizersgracht 498. Kroon bleef er 10 jaar wonen, Maris 26 jaar.